Hắn vừa đi vừa chửi. Bao giờ cũng thế, cứ rượu xong là hắn chửi. Bắt đầu chửi trời. Có hề ǵ? Trời có của riêng nhà nào? Rồi hắn chửi đời. Thế cũng chẳng sao: đời là tất cả nhưng chẳng là ai. Tức ḿnh hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại. Nhưng cả làng Vũ Đại ai cũng nhủ, “Chắc nó trừ ḿnh ra!” Không ai lên tiếng cả. Tức thật! Ồ! Thế này th́ tức thật! Tức chết đi được mất! Đă thế, hắn phải chửi cha đứa nào không chửi nhau với hắn. Nhưng cũng không ai ra điều. Mẹ kiếp! Thế th́ có phí rượu không? Thế th́ có khổ hắn không? Không biết đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn cho hắn khổ đến nông nỗi này? A ha! Phải đấy, hắn cứ thế mà chửi, hắn chửi đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn, đẻ ra cái thằng Chí Phèo! Hắn nghiến răng vào mà chửi cái đứa đă đẻ ra Chí Phèo. Nhưng mà biết đứa nào đă đẻ ra Chí Phèo? Có trời mà biết! Hắn không biết, cả làng Vũ Đại cũng không ai biết…

Một anh đi thả ống lươn, một buổi sáng tinh sương đă thấy hắn trần truồng và xám ngắt trong một váy đụp để bên một ḷ gạch bỏ không, anh ta rước lấy và đem về cho một người đàn bà góa mù. Người đàn bà góa mù này bán hắn cho một bác phó cối không con, và khi bác phó cối này chết th́ hắn bơ vơ, hết đi ở cho nhà này lại đi ở cho nhà nọ. Năm hai mươi tuổi, hắn làm canh điền cho ông lư Kiến, bấy giờ cụ bá Kiến, ăn tiên chỉ làng. H́nh như có mấy lần bà ba nhà ông lư, c̣n trẻ lắm mà lại hay ốm lửng, bắt hắn bóp chân, hay xoa bụng, đấm lưng ǵ đấy. Người ta bảo ông lư ra đ́nh th́ hách dịch, cả làng phải sợ, mà về nhà th́ lại sợ cái bà ba c̣n trẻ này. Người bà ấy phốp pháp, má bà ấy hây hây, mà ông lư th́ hay đau lưng lắm; những người có bệnh đau lưng hay sợ vợ mà chúa đời là khỏe ghen. Có người bảo ông lư ghen với anh canh điền khoẻ mạnh mà sợ bà ba không dám nói. Có người th́ bảo anh canh điền ấy được bà ba quyền thu quyền bổ trong nhà tin cẩn nên lấy trộm tiền trộm thóc nhiều. Mỗi người nói một cách. Chẳng biết đâu mà lần. Chỉ biết một hôm Chí bị người ta giải huyện rồi biệt tăm đến bảy, tám năm rồi một hôm, hắn lại lù lù ở đâu lần về. Hắn về lớp này trông khác hẳn, mới đầu chẳng ai biết hắn là ai. Trông đặc như thằng sắng cá! Cái đầu th́ trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, cái mặt th́ đen mà rất câng câng, hai mắt gườm gườm trông gớm chết! Hắn mặc quần áo nái đen với áo Tây vàng. Cái ngực phanh, đầy những nét chạm trổ rồng, phượng với một ông thày tướng cầm chuỳ, cả hai cánh tay cũng thế. Trông gớm chết!

Hắn về hôm trước hôm sau đă thấy ngồi ở chợ uống rượu với thịt chó suốt từ trưa cho đến xế chiều. Rồi say khướt, hắn xách một cái vỏ chai đến cổng nhà bá Kiến, gọi tận tên tục ra mà chửi. Cụ bá không có nhà. Thấy điệu bộ hung hăng của hắn, bả cả đùn bà hai, bà hai thúc bà ba, bà ba gọi bà tư, nhưng kết cục chẳng bà nào dám ra nói với hắn một vài lời phải chăng. Mắc phải cái thằng liều lĩnh quá, nó lại say rượu, tay nó lại nhăm nhăm cầm một cái vỏ chai, mà nhà lúc ấy toàn đàn bà cả… Thôi th́ cứ đóng cái cổng cho thật chặt, rồi mặc thây cha nó, nó chửi th́ tai liền miệng ấy, chửi rồi lại nghe. Thành thử chỉ có ba con chó dữ với một thằng say rượụ.. Thật là ầm ỹ! Hàng xóm phải một bữa điếc tai, nhưng có lẽ trong bụng th́ họ hả: xưa nay họ mới chỉ được nghe bà cả, bà hai, bà ba, bà tư nhà cụ bá chửi người ta, bây giờ họ mới được nghe người ta chửi lại cả nhà cụ bá. Mà chửi mới sướng miệng làm sao! Mới ngoa ngắt làm sao! Họ bảo nhau: phen này cha con thằng bá Kiến đố c̣n dám vác mặt đi đâu nữa! Mồ mả tổ tiên đến lộn lên mất. Cũng có người hiền lành hơn bảo, “Phúc đời nhà nó, chắc ông lư không có nhà… ”. Ông lư đây là ông lư Cường, con giai cụ bá nổi tiếng là hách dịch, coi người như rơm rác. Phải ông lư Cường thử có nhà xem nào! Quả nhiên họ nói có sai đâu! Đấy, có tiếng người sang sảng quát, “Mày muốn lôi thôi ǵ? Cái thằng không cha không mẹ này! Mày muốn lôi thôi ǵ?… ”. Đă bảo mà! Cái tiếng quát tháo kia là tiếng lư Cường. Lư Cường đă về! Lư Cường đă về! Phải biết… A ha! Một cái tát rất kêu. Ôi! Cái ǵ thế này. Tiếng đấm, tiếng đá nhau b́nh bịch. Thôi cứ gọi là tan xương! Bỗng “choang” một cái, thôi phải rồi, hẳn đập cái chai vào cột cổng… Ồ hắn kêu! Hắn vừa chửi vừa kêu làng như bị người ta cắt họng. Ồ hắn kêu!

Ôi làng nước ôi! Cứu tôi với… Ôi làng nước ôi! Bố con thằng Kiến nó đâm chết tôi! Thằng lư Cường nó đâm chết tôi rồi, làng nước ôi!…

Và họ thấy Chí Phèo lăn lộn dưới đất, vừa kêu vừa lấy mảnh chai cào vào mặt. Máu ra loe loét trông gớm quá! Mấy con chó xông xáo quanh hắn, sủa rất hăng. Lư Cường hơi tái mặt, đứng nh́n mà cười nhạt, cười khinh bỉ. Hừ! Ngỡ là ǵ, chẳng hoá ra nằm ăn vạ! Th́ ra hắn định đến đây nằm vạ!

Người ta tuôn đến xem. Mấy cái ngơ tối chung quanh đùn ra biết bao nhiêu là người! Thật ồn ào như chợ. Bà cả, bà hai, bà ba, bà tư nhà cụ bá vững dạ v́ có anh lư, cũng xưng xỉa ra chửi góp. Thật ra, các bà muốn xem Chí Phèo ra làm sao? Không khéo nó có ư gieo vạ cho cụ ông phen này… Nhưng kia cụ ông đă về. Cụ cất tiếng rất sang hỏi: “Cái ǵ mà đông như thế này?”. Chỗ này “lạy cụ” chỗ kia “lạy cụ”, người ta kính cẩn đứng giăn ra, và Chí Phèo bỗng nằm dài không nhúc nhích rên khe khẽ như gần chết.

Thoáng nh́n qua, cụ đă hiểu cơ sự rồi. Làm lư trưởng rồi chánh tổng, bây giờ lại đến lượt con cụ làm lư trưởng, những việc như thế này cụ không lạ ǵ. Cụ hăy quát mấy bà vợ đang xưng xỉa chực tâng công với chồng:

– Các bà đi vào nhà: đàn bà chỉ lôi thôi, biết ǵ?

Rồi quay lại bọn người làng, cụ dịu giọng hơn một chút:

– Cả các ông các bà nữa, về thôi đi chứ! Có ǵ mà xúm lại như thế này?

Không ai nói ǵ, người ta lảng dần đi. V́ nể cụ bá cũng có, nhưng v́ nghĩ đến sự yên ổn của ḿnh cũng có: người nhà quê vốn ghét lôi thôi. Ai dại ǵ đứng ỳ ra đấy, có làm sao họ triệu ḿnh đi làm chứng. Sau c̣n trơ lại Chí Phèo và cha con cụ bá. Bây giờ cụ mới lại gần hắn, khẽ lay và gọi:

Anh Chí ơi! Sao anh lại làm ra thế? Chí Phèo lim dim mắt, rên lên:

Tao chỉ liều chết với bố con nhà mầy đấy thôi. Nhưng tao mà chết th́ có thằng sạt nghiệp, mà c̣n rũ tù chưa biết chừng.

Cụ bá cười nhạt, nhưng tiếng cười gịn giă lắm: người ta bảo cụ hơn người cũng chỉ bởi cái cười.

Cái anh này nói mới hay! Ai làm ǵ anh mà anh phải chết? Đời người chứ có phải có ngoé đâu? Lại say rồi phải không?

Rồi đổi giọng cụ làm thân mật hỏi:

– Về bao giờ thế? Sao không vào tôi chơi? Đi vào nhà uống nước. Thấy Chí Phèo không nhúc nhích, cụ tiếp luôn:

Nào đứng lên đi. Cứ vào đây uống nước đă. Có cái ǵ ta nói chuyện tử tế với nhau. Cần ǵ phải làm thanh động lên như thế, người ngoài biết, mang tiếng cả.

Rồi vừa xốc Chí Phèo, cụ vừa phàn nàn:

Khổ quá! Giá có tôi ở nhà th́ đâu đến nỗi. Ta nói chuyện với nhau, thế nào cũng xong. Người lớn cả, chỉ một câu chuyện với nhau là đủ. Chỉ tại thằng lư Cường nóng tính không nghĩ trước nghĩ sau. Ai, chứ anh với nó c̣n có họ kia đấy.

Chí Phèo chả biết họ hàng ra làm sao, nhưng cũng thấy ḷng nguôi nguôi. Hắn cố làm ra vẻ nặng nề, ngồi lên. Cụ bá biết rằng ḿnh đă thắng, đưa mắt nháy con một cái:

Lư Cường đâu! Tội mày đáng chết. Không bảo người nhà đun nước, mau lên! Cụ dắt Chí Phèo đứng dậy, giục thêm vài tiếng nữa, và Chí Phèo chịu đi; hắn chỉ cố khập khiễng cái chân như bị què. Là v́ lúc ấy trong người hắn rượu đă hơi nhạt rồi, không c̣n kêu gào chửi bới; và không c̣n nghe kêu gào chửi bới, hắn thấy h́nh như không hăng hái nữa. Sự ngọt ngào làm mềm nhũn, vả lại những người đứng xem về cả rồi, hắn thấy hắn h́nh như trơ trọi. Cái sợ cố hữu trong ḷng thức dậy, cái sợ xa xôi của ngày xưa, hắn thấy quá táo bạo. Không táo bạo mà dám gây sự với cha con lư Kiến, bốn đời làm tổng lư. Và nghĩ thế, hắn thấy hắn cũng oai. Hắn làm cái ông ǵ ở làng này? Không vây cánh, không họ hàng thân thích; anh em không có, đến bố mẹ cũng không… Ờ, thế mà dám độc lực chọi nhau với lư trưởng, chánh tổng, bá hộ tiên chỉ làng Vũ Đại, Chánh Hội đồng kỳ hào, huyện hào, Bắc kỳ nhân dân đại biểu, khét tiếng đến cả trong hàng huyện. Thử hỏi đă có mặt nào trong cái làng hơn hai ngh́n xuất đinh này làm được thế? Kể làm rồi có chết cũng là cam tâm. Vậy mà không: cái cụ bá thét ra lửa ấy lại xử nhũn, mời hắn vào nhà xơi nước. Thôi cũng hả, đă xử nhũn th́ hắn vào. Nhưng bỗng hắn lại hơi ngần ngại: biết đâu cái lăo cáo già này nó chả lại lừa hắn vào nhà rồi lôi thôi? Ồ mà thật, có thể như thế lắm! Này nó hăy lôi ngay mấy cái mâm cái nồi hay đồ vàng, đồ bạc ra khoác vào cổ hắn, rồi cho vợ ra kêu làng lên rồi cột cổ hắn vào, chần cho một trận om xương, rồi vu cho là ăn cướp th́ sao? Cái thằng bá Kiến này, già đời đục khoét, c̣n đớp cái nước ǵ mà phải chịu lép như trấu thế? Thôi dại ǵ mà vào miệng cọp, hắn cứ đứng đây này, cứ lăn ra đây này, lại kêu toáng lên xem nào. Nhưng nghĩ ngợi một tí, hắn lại bảo: kêu lên cũng không nước ǵ! Lăo bá vừa nói một tiếng, bao nhiêu người đă ai về nhà nấy, hắn có lăn ra kêu nữa, liệu có c̣n ai ra? Vả lại bây giờ rượu nhạt rồi, nếu lại phải rạch mặt thêm mấy nhát th́ cũng đau. Thôi cứ vào! Vào th́ vào, cần quái ǵ. Muốn đập đầu th́ vào ngay giữa nhà nó mà đập đầu c̣n hơn ở ngoài. Cùng lắm, nó có giở quẻ, hắn cũng chỉ đến đi ở tù. Ở tù th́ hắn coi là thường. Thôi cứ vào…

Vào rồi, hắn mới biết những cái hắn sợ là hăo cả. Bá Kiến quả có ư muốn dàn xếp cùng hắn thật. Không phải cụ đớn, chính thật cụ khôn róc đời, thứ nhất sợ kẻ anh hùng, thứ hai sợ kẻ cố cùng liều thân. Chí Phèo không là anh hùng, nhưng nó là cái thằng liều lĩnh. Liều lĩnh th́ c̣n ai thèm chấp! Thế nào là mềm nắn rắn buông? Cái nghề làm việc quan, nếu nhất nhất cái ǵ cũng đè đầu ấn cổ th́ lại bán nhà đi cho sớm. Cụ vào bảo lư Cường như thế đấy. Vũ dũng như hắn mà làm được lư trưởng là nhờ có cụ. Cụ mà chết đi rồi “chúng nó” lại không cho ăn bùn.

Tiếng vậy, làm tổng lư không phải việc dễ. Ở cái làng này, dân quá hai ngh́n, xa phủ xa tỉnh, kể ăn th́ cũng dễ ăn nhưng không phải hễ làm lư trưởng th́ cứ việc ngồi mà khoét. Hồi năm nọ, một thầy địa lư qua đây có bảo đất làng này vào cái thế “quần ngư tranh thực”, v́ thế mà bọn đàn anh chỉ là một đàn cá tranh mồi. Mồi th́ ngon đấy, nhưng mà năm bè bảy mối, bè nào cũng muốn ăn. Ngoài mặt tử tế với nhau, nhưng thật ra trong bụng lúc nào cũng muốn cho nhau lụn bại để cưỡi lên đầu lên cổ. Ngay thằng Chí Phèo này đến đây sinh sự biết đâu lại không có thằng nào ẩy đến? Nếu cụ không chịu nhịn, làm cho to chuyện có khi tốn tiền. Cái nghề quan bám thằng có tóc ai bám thằng trọc đầu? Bỏ tù nó th́ dễ rồi; nhưng bỏ tù nó, cũng có ngày nó được ra, liệu lúc ấy nó có để yên ḿnh không chứ? Cụ phải cái vụ thằng Năm Thọ, măi đến bây giờ chưa quên.

Năm Thọ vốn là một thằng đầu ḅ đầu bướu. Hồi ấy, bá Kiến mới ra làm lư trưởng, nó h́nh như ḱnh nhau với lăo ra mặt; lư Kiến muốn trị nhưng chưa có dịp. được ít lâu, hắn can dự và một vụ cướp bị bắt giam; lư Kiến ngấm ngầm vận động cho vào tù. Vẫn tưởng một người vai vế như Năm Thọ mà thất cơ lỡ vận đến nỗi tội tù làm ǵ c̣n dám vác cái mặt mo về làng? Lư Kiến mừng thầm rằng đă nhổ được cây đinh trước mắt. Nào ngờ một buổi tối lư Kiến đang ngồi một ḿnh soạn giấy má th́ Năm Thọ vác dao xộc vào. Nó đứng chặn lấy cửa và bảo: nếu kêu lên một tiếng th́ đâm chết liền, th́ ra nó vượt ngục và về đây nhờ ông lư một cái thẻ mang tên một người lương thiện và một trăm đồng bạc để trốn đi. Nó bảo: nghe nó th́ nó đi biệt, mà không nghe nó th́ nó đâm chết, rồi muốn ra sao th́ ra; c̣n muốn sống với vợ con th́ nghe nó.

Lẽ tất nhiên là lư Kiến nghe, Năm Thọ đi phen ấy là mất tăm, cũng không bao giờ về nữa thật. Nhưng thói đời, tre già măng mọc, có bao giờ hết những thằng du côn? Năm Thọ vừa đi, lại có binh Chức ở đâu lần về. Mà thằng này lúc nó c̣n ở nhà, nào nó có ngạo ngược ǵ cho cam! Người ta đă phải gọi hắn là cục đất. Ai bảo sao th́ ư hữ làm vậy, mới quát một tiếng, th́ đă đái ra cả quần, thuế bổ một đồng th́ đóng quá hai, đến nỗi có con vợ hay hay mắt, bị người ta ghẹo cũng chỉ im im rồi về nhà hành vợ chứ chẳng dám ho hoe ǵ, thế đấy: cái nghề đời hiền quá cũng hoá ngu, ở đâu chứ ở đất này đă ngu, đă nhịn th́ chúng nó ấn cho đến không c̣n ngóc đầu lên được. Hắn làm th́ làm cật lực mà quanh năm nghèo rớt mồng tơi; chỉ v́ một miếng cũng không giữ được mà ăn; đứa nào nó vớ nó cũng xoay, mà đứa nào xoay cũng chịu. Sau cùng bực quá, hắn ra đi lính. Lại càng thêm tội! Không bực c̣n được vợ, tuy rằng thỉnh thoảng có bị sây sớt ra ngoài, những vẫn c̣n là vợ ḿnh. Bực th́ hoá ra mất vợ. Bởi v́ chị vợ ở nhà c̣n trẻ, mới hai con, cái mắt sắc như dao lại hồng hồng đôi má, bỗng nhiên lại sinh ra vắng chồng, của ngon trờ trờ ngay trước mắt, ai mà chịu được? Nhà chị binh ở gần đường. Ông phó đi đánh bạc ban đêm về cũng tạt vào; anh trương tuần đi tuần cũng tạt vào; anh hàng xóm cũng ṃ sang, thậm chí đến cái thằng hương điền, đầu hai thứ tóc, già đời làm đầy tớ cho các ông lư trưởng, cũng mon men vào gạ gẫm. Vợ binh Chức đă nghiễm nhiên thành một con nhà thổ không phải trả tiền để bọn lư dịch lớn nhỏ trong làng chuyên đổi. Chính ngay lư Kiến, tuy hồi ấy đă có đến ba vợ, cũng không nỡ bỏ hoài cái của không dưng được trời cho; và không bỏ hoài, ông c̣n được lợi. Mỗi lần chị binh đi lĩnh lương hay lĩnh măngđa của chồng, phải mượn ông lư đi nhận thực. Không ông lư nào vác nhà đi ăn mà nhận thực cho người ta, điều ấy đă cố nhiên. Nhưng với lư Kiến th́ không những cơm rượu tiền túi, c̣n phải cho ngồi chung xe và con ở lại tỉnh nữa. Thế là mấy đồng bạc lương đi đời; mấy đứa con của chị ngày mai chỉ được mấy cái kẹo đạn mút, hay hậu hĩnh ra th́ được mấy cặp bánh giầy gị ăn. Thành thử công lao anh binh, rút lại chỉ cho chị binh mỗi tháng mỗi lần hưởng những cuộc vui với ông lư nhà.

Chẳng hiểu anh ta cũng biết thế mà chán cảnh nhà hay sao mà măn hạn ba năm cũng không thấy về. Rồi ít lâu sau, có trát về làng bắt tróc nă và áp giải tên Trần Văn Chức. Lư Kiến khai tên ấy thuộc hạng dân lưu tán không về làng. Nhưng khai hôm trước th́ hôm sau hắn về. Lư Kiến sai đầy tớ đem trát đến nhà đ̣i hắn. Hắn đến ngay, nhưng lại dẫn theo cả vợ và hai con. Không đợi ông lư nói một câu, hắn rút một con dao chọc tiết lợn ra, nhăm nhăm cầm ở tay mà bảo rằng: “Chẳng nói giấu ǵ ông, tôi can án giết người. Nếu ông không thương, mà bắt giải th́ vợ con tôi chết đói. Thôi th́ đằng nào chúng nó cũng chết, tôi đâm chúng nó chết ở đây rồi ông bắt đi ở tù luôn thể”. Mắt hắn đỏ ngầu; lưỡi dao hắn hoa lên loang loáng, chỉ trông cũng lạnh gáy. Hắn có thể giết người được lắm, mà không phải chỉ giết có vợ và con thôi, khi hắn đă có gan đâm chết vợ con hắn th́ hắn có kiêng ǵ đến cái cổ của người khác nữa? Lư Kiến nghĩ ngợi một lúc rồi bảo cứ về rồi ông liệu. Ông liệu nghĩa là ông che đậy cái án của hắn cho không ai biết và mỗi lần có trát về nhắc, ông lại khai rằng: vẫn chưa có tên Chức về. Thế là hắn cứ nghiễm nhiên sống ở ngay chính giữa quê hương hắn. Và bây giờ người ta thấy vợ hắn rất chính chuyên mà lại trung thành, thị chăm chỉ làm để nuôi hắn. Những ông trưởng, ông phó tự nhiên nghĩ bụng rằng: người ta có chồng rồi mà c̣n chàng màng th́ phải tội; ai cũng sinh tử tế cả chỉ trừ anh binh, bởi v́ Chức bây giờ lại rất mực là ngang ngược. Hắn ăn vườn đấy, nhưng chẳng chịu nộp thuế cho ai. Thúc hắn th́ hắn chửi, cắm vườn hắn th́ hắn chém, sinh chuyện với hắn th́ chính lư trưởng làng có lỗi bởi v́ cố ư ẩn lậu hắn là một tên can phạm. Ấy thế mà hắn cũng chưa vừa ḷng đâu. Một hôm, không hiểu nghĩ ngợi thế nào, hắn vác dao đến bảo thẳng vào mặt lư kiến rằng:

Hồi tôi c̣n tại ngũ, tôi gởi về nhà có trăm. Không biết vợ tôi có tiêu pha ǵ, hay là cho trai mà không c̣n một đồng nào cả. Tôi hỏi th́ nó bảo: ở nhà, đàn bà con gái một ḿnh, không dám giữ tiền, được đồng nào mang gửi ông lư cả. Tôi sợ nó bịa ra nên đă trói sẵn nó ở nhà. Bây giờ tôi đến thưa với ông, tính toán xem được bao nhiêu cho đem về nuôi cháu. Thiếu một đồng th́ tôi không để yên cho chúng nó.

Lư Kiến hiểu rằng: “chúng nó” đây có thể gồm cả ông. Ông cười nhạt bảo rằng:

Thế này này anh binh ạ: chị ấy gửi tôi th́ quả là không có…

Hắn trợn mắt lên quát:

Thế th́ thằng nào ăn đi? Lư Kiến vội nói lấp ngay:

Thế nhưng mà anh có thiếu tiền th́ cứ bảo tôi một tiếng. Chị ấy trót tiêu đi rồi th́ có giết cũng chẳng ra. Lôi thôi làm ǵ sinh tội.

Ông mở tráp ra quăng hắn năm đồng bạc. Hắn cầm lấy, “lạy ông” tử tế, rồi xách dao ra về. Từ hôm ấy hắn thành tử tế với lư Kiến, nhận là chỗ đầy tớ chân tay, nhưng lư Kiến thỉnh thoảng vẫn phải cho hắn tiền. Cho măi đến năm ngoái đây, hắn chết…

Th́ năm nay lại nảy ra Chí Phèo, một thằng hiền lành như đất – tội nghiệp cho hắn, có lần lư Kiến thấy hắn vừa bóp đùi cho bà ba, vừa run run! Bỗng nhiên vùng dậy già néo đứt dây. Cụ tiên chỉ làng Vũ Đại nhận ra rằng: đè nén con em đến nỗi nó không chịu được phải bỏ làng đi là dại. Mười thằng đă đi ra th́ chín thằng trở về với cái vẻ hung đồ, cái tính ương ngạnh học từ phương xa. Một người khôn ngoan chỉ bóp đến nửa chừng. Hăy ngấm ngầm đẩy người ta xuống sông, nhưng rồi lại dắt nó lên để nó đền ơn. Hăy đập bàn đập ghế đ̣i cho được năm đồng, nhưng được rồi th́ lại vất trả lại năm hào “v́ thương anh túng quá! Và cũng phải tùy mặt nữa: những thằng có máu mặt, vợ đẹp, con đàn, chính là những thằng sợ quan và dễ bóp; trái lại, những thằng tứ cố vô thân, giết chúng nó th́ dễ, nhưng được chỉ c̣n có xương; mà gây với chúng là mở một dịp tốt để cho các phe nghịch xoay lại ḿnh. Làng nào cũng có nhiều cánh, mỗi cánh kết bè đảng chung quanh một người: cánh cụ bá Kiến, cánh ông đội Tảo, cánh ông Tư Đạm, cánh ông Bát Tùng…

Bằng ấy cánh du lại với nhau để bóc lột con em, nhưng ngấm ngầm chia rẽ, nhè từng chỗ hở để mà trị nhau. Cụ lại nhận ra rằng: ở cái đất nhà quê, bọn dân hiền lành chỉ è cổ làm nuôi bọn lư hào, nhưng chính bọn lư hào, nhiều khi lại phải ngậm miệng cung cấp cho những thằng cùng hơn cả dân cùng liều lĩnh, lúc nào cũng có thể cầm dao đâm người hay đâm ḿnh. Nhưng cụ không phải là một người ưa than thở. Than thở chẳng ích ǵ cho ai, cái bọn dân đinh suốt đời bị đèn nén kia sỡ dĩ bị đè nén suốt đời chỉ v́ khi bị đè nén chúng chỉ biết than thở chứ không biết làm ǵ khác. Cụ bá Kiến không cần than thở: trị không lợi th́ cụ dùng. Cụ nghĩ bụng cũng phải có những thằng đầu ḅ chứ? Không có những thằng đầu ḅ th́ lấy ai mà trị những thằng đầu ḅ? Thế lực của cụ sở dĩ lấn át được các vây cánh khác, một phần lớn cũng bởi cụ biết mềm biết cứng, biết thu phục những thằng bạt mạng không sợ chết và không sợ đi tù. Những thằng ấy chính là những thằng được việc. Khi cần đến, chỉ cho nó dăm hào uống rượu, là có thể sai nó đến tác hại bất cứ anh nào không nghe ḿnh. Gặp người bướng bỉnh, đanh thép th́ nó lừa đốt nhà hay cho mấy lát dao; gặp người non mặt, th́ nó quăng chai rượu lậu, hay gây sự rồi lăn ra kêu làng. Có chúng nó sinh chuyện th́ mới có dịp mà ăn, nếu không th́ giữa đám dân hiền lành và yên phận này, khéo lắm chỉ bóp nặn được vào vụ thuế. Thuế một năm có một lần nếu chỉ trông vào đấy th́ bán cha đi cũng không đủ để bù vào chỗ ba, bốn ngh́n bạc chạy chọt để tranh triện đồng.

V́ thế, đêm hôm ấy, ở nhà lư Kiến ra về, Chí Phèo vô cùng hả hê! Bá Kiến đă không vu vạ ǵ cho hắn, lại c̣n giết gà mua rượu cho hắn uống, xong lại đăi thêm đồng bạc để về uống thuốc. Đồng bạc, làm ǵ đến thế? Hắn loạng choạng vừa đi vừa cười; hắn chẳng cần đến ba xu. Lúc ngồi tù, hắn có học mót được mấy bài thuốc giấu: chỉ vài nắm lá, là mặt hắn lại đâu vào đấy ngay. C̣n đồng bạc lại để đi uống rượu…

Hắn uống được có vừa ba hôm, hôm thứ tư th́ hắn trợn mắt lên, bảo con mẹ hàng rượu rằng:

– Hôm nay ông không có tiền; nhà mày bán chịu cho ông một chai. Tối ông mang tiền đến trả.

Mụ hàng rượu hơi ngần ngừ. Thế là hắn rút bao diêm đánh cái x̣e, châm lên mái lều của mụ. Mụ hoảng hốt kêu la om x̣m vội dập tắt được ngọn lửa vừa mới cháy. Rồi khóc khóc mếu mếu, mụ đưa chai rượu. Hắn hầm hầm, chĩa vào mặt mụ bảo rằng:

Cái giống nhà mày không ưa nhẹ! Ông mua chứ ông có xin nhà mày đâu! Mày tưởng ông quỵt hở? Mày thử hỏi cả làng xem ông có quỵt của đứa nào bao giờ không? Ông không thiếu tiền! Ông c̣n gửi đằng cụ bá, chiều này ông đi lấy về ông trả.

Mụ vừa kéo vạt áo lên quệt nước mũi, vừa bảo:

Chúng cháu không dám chắc lép, nhưng quả là ít vốn. Hắn quát lên:

Ít vốn chỉ tối nay ông trả. Nhà mày đă chết ngay bây giờ hay sao?

Rồi hắn xách chai ra về. Hắn về cái miếu con ở bờ sông, v́ vốn từ trước đến nay không có nhà. Lúc đi đường hắn đă vặn được ở nhà nào đó bốn quả chuối xanh, và bốc của một cô hàng xén một rúm con muối trắng. Bây giờ hắn uống rượu với chuối xanh chấm muối trắng và thấy rằng cũng ngon. Hắn uống rượu với cái ǵ cũng ngon.

Uống xong hắn chùi miệng, rồi ngật ngà ngật ngưỡng đến nhà bá Kiến. Gặp ai hắn cũng bảo: hắn đến nhà bá Kiến đ̣i nợ đây! Mới trông thấy hắn vào đến sân, bá Kiến đă biết hắn đến sinh sự rồi. Cái mắt th́ ngầu lên, hai chân th́ đi lảo đảo, cái môi bầm lại mà run bần bật. Cũng may, hắn không cầm vỏ chai, bá Kiến cũng dơng dạc hỏi:

Anh Chí đi đâu đấy? Hắn chào to:

Lạy cụ ạ. Bẩm cụ… Con đến cửa cụ để kêu cụ một việc ạ!

Giọng hắn lè nhè và tiếng đă gần như méo mó. Nhưng bộ điệu th́ lại như hiền lành; hắn vừa găi đầu găi tai, vừa lải nhải:

Bẩm cụ từ ngày cụ bắt đi ở tù, con lại sinh ra thích đi ở tù, bẩm có thế, con có nói gian th́ trời tru đất diệt, bẩm quả đi ở tù sướng quá! Đi ở tù c̣n cơm để mà ăn, bây giờ về làng về nước, một thước cắm dùi không có, chả làm ǵ nên ăn. Bẩm cụ, con lại đến kêu cụ, cụ lại cho con đi ở tù…

Cụ bá quát, bắt đầu bao giờ cũng quát để thử dây thần kinh của người.

– Anh này lại say khướt rồi.

Hắn xông lại gần, đảo ngược mắt giơ tay lên nửa chừng:

Bẩm không ạ, bẩm thật là không say. Con đến xin cụ cho con đi ở tù mà nếu không được th́… th́…thưa cụ…

Hắn móc đủ mọi túi, để t́m một cái ǵ, hắn giơ ra: đó là một con dao nhỏ, nhưng rất sắc. Hắn nghiến răng nói tiếp:

– Vâng, bẩm cụ không được th́ con phải đâm chết dăm ba thằng, rồi cụ bắt con giải huyện.

Rồi hắn cúi xuống, tần mần gọt cạnh cái bàn lim. Cụ bá cười khanh khách – cụ vẫn tự phụ hơn đời cái cười Tào Tháo ấy – cụ đứng lên vỗ vai hắn mà bảo rằng:

Anh bứa lắm. Nhưng này, anh Chí ạ, anh muốn đâm người cũng không khó ǵ. Đội Tảo nó c̣n nợ tôi năm mươi đồng đấy, anh chịu khó đến đ̣i cho tôi, đ̣i được tự nhiên có vườn.

Đội Tảo là một tay vai vế trong làng. Vây cánh ông ta mạnh, vẫn ḱnh nhau với cánh nhà cụ bá mà cụ bá thường phải chịu bởi hắn là cựu binh, lương hưu trí nhiều, quen thuộc nhiều, lại ăn nói giỏi. Hắn vay cụ bá năm mươi đồng đă từ lâu, bây giờ đột nhiên trở mặt vỗ tuột, lấy cớ rằng số tiền ấy tính vào món tiền chè lư Cường ra làm lư trưởng chưa tạ hắn. Cụ bá tức như chọc họng, nhưng chưa biết làm thế nào, bởi v́ thằng binh Chức, đầy tớ chân tay của cụ, khả dĩ đương đầu với hắn được, chết năm ngoái rồi. Bây giờ cụ mới lại gặp được Chí Phèo, có thể thay cho binh Chức. Cụ thử nói khích xem sao. Nếu nó trị được đội Tảo th́ tốt lắm. Nếu nó bị đội Tảo trị th́ cụ cũng chẳng thiệt ǵ, đằng nào cũng có lợi cho cụ cả. Chí Phèo nhận ngay!

Hắn tức khắc đến nhà đội Tảo, và cất tiếng chửi ngay từ đầu ngơ. Giá gặp phải hôm khác, th́ có án mạng rồi: đội Tảo cũng có thể đâm chém được, chưa bao giờ chịu hàng trước cuộc giao tranh. Nhưng phúc đời cho hắn, hay là cho Chí Phèo, hôm ấy hắn ốm liệt giường, không sao nhắc ḿnh dậy được, có lẽ hắn cũng không biết Chí Phèo chửi hắn. Vợ hắn, thấy Chí Phèo thở ra mùi rượu, và biết rơ đầu đuôi món nợ, lấy năm mươi đồng giấu chồng đưa cho người nhà đi theo Chí Phèo. đàn bà vốn chuộng hoà b́nh; họ muốn yên chuyện th́ thôi, gai ngạnh làm ǵ cho sinh sự. Vả lại, bà đội cũng nghĩ rằng chồng ḿnh đang ốm… chồng ḿnh có nợ người ta hẳn hoi… Và năm chục đồng bạc đối với nhà ḿnh là mấy, lôi thôi lại chả tốn đến ba lần năm chục đồng! V́ thế, Chí Phèo mới được vênh vênh ra về: hắn thấy hắn oai thêm bậc nữa. Hắn tự đắc: “anh hùng làng này cóc có thằng nào bằng ta!” Cụ bá thấy ḿnh thắng bên địch mà không cần đến hội đồng làm biên bản xem chừng thích chí. Cụ đưa luôn cho anh đầy tớ chân tay mới luôn năm đồng.

Cả năm chục đồng này phần anh, nhưng nếu anh lấy cả th́ chỉ ba hôm là tan hết. Vậy anh cầm lấy chỗ này uống rượu c̣n để tôi bán cho anh mảnh vườn; không có vườn đất th́ làm ăn ǵ?

Chí Phèo “vâng dạ” ra về. Mấy hôm sau, cụ bá bảo lư Cường cho hắn năm sào vườn ở băi sông cắm thuế của một người làng hôm nọ. Chí Phèo bỗng thành ra có nhà. Hồi ấy hắn mới đâu hăm bảy hay hăm tám tuổi…

Bây giờ th́ hắn đă thành người không tuổi rồi. Ba mươi tám hay ba mươi chín? Bốn mươi hay là ngoài bốn mươi? Cái mặt hắn không trẻ cũng không già: nó không c̣n phải là mặt người: nó là mặt của một con vật lạ, nh́n mặt những con vật có bao giờ biết tuổi? Cái mặt hắn vàng vàng mà lại muốn xạm màu gio; nó vằn dọc vằn ngang, không thứ tự, biết bao nhiêu là vết sẹo. Vết những mảnh chai của bao nhiêu lần ăn vạ kêu làng, bao nhiêu lần, hắn nhớ làm sao nổi? Bao nhiêu việc ức hiếp, phá phách, đâm chém, mưu hại người ta giao cho hắn làm! Những việc ấy chính là cuộc đời của hắn; cuộc đời mà hắn cũng chả biết đă dài bao nhiêu năm rồi. Bởi v́ ngay đến cái thẻ có biên tuổi hắn cũng không có, trong sổ làng người ta vẫn khai hắn vào hạng dân lưu tán, lâu năm không về làng. Hắn nhớ mang máng rằng có lần hắn hai mươi tuổi, rồi hắn đi ở tù, rồi h́nh như hắn hăm nhăm không biết có đúng không? Bởi từ đấy th́ đối với hắn không c̣n ngày tháng nữa. Bởi v́ từ đấy hắn bao giờ cũng say. Nhưng cơn say của hắn tràn cơn này qua cơn khác, thành một cơn dài, mênh mông, hắn ăn trong lúc say, thức dậy vẫn c̣n say, đập đầu rạch mặt chửi bới, dọa nạt trong lúc say, uống rượu trong lúc say, để rồi say nữa, say vô tận. Chưa bao giờ hắn tỉnh và có lẽ hắn chưa bao giờ tỉnh táo, để nhớ rằng có hắn ở đời. Có lẽ hắn cũng không biết rằng hắn là con quỷ dữ của làng Vũ Đại, để tác quái cho bao nhiêu dân làng. Hắn biết đâu hắn đă phá bao nhiêu cơ nghiệp, đập nát bao nhiêu cảnh yên vui, đạp đổ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt của bao nhiêu người lương thiện. Hắn biết đâu v́ hắn làm tất cả những việc ấy trong khi người hắn say; hắn say th́ hắn làm bất cứ cái ǵ người ta sai hắn làm. Tất cả dân làng đều sợ hắn và tránh mặt hắn mỗi lần hắn qua. V́ thế cho nên hắn chửi hay là chẳng v́ cái ǵ hắn cũng chửi, cứ rượu xong là hắn chửi. Hắn chửi như những người say rượu hát. Giá hắn biết hát th́ có lẽ hắn không cần chửi. Khổ cho hắn và cho người hắn lại không biết hát. Th́ hắn chửi, cũng như chiều nay hắn chửi…

Hắn chửi trời và đời. Hắn chửi cả làng Vũ Đại. Hắn chửi tất cả những đứa nào không chửi nhau với hắn. Nhưng cũng mặc, ai mà hoài hơi, tức ḿnh hắn chửi đứa nào đẻ ra chính hắn, lại càng không ai cần! Và hắn lấy thế làm ức lắm; bởi v́ người ta không thể chửi nhau một ḿnh; chửi nhau một ḿnh th́ c̣n văn vẻ ǵ! Thế là chắc chắn dă có một cớ để tức tối, một cớ rất chính đáng để hắn có thể hùng hổ đi báo thù. Phải, hắn phải báo thù, báo thù vào bất cứ ai. Hắn phải vào nhà nào mới được, bất cứ nhà nào. Hắn sẽ rẽ vào bất cứ ngơ nào hắn gặp để đập phá đốt nhà hay lăn ra kêu làng nước. Phải đấy, hắn sẽ rẽ vào bất cứ ngơ nào hắn gặp… Á, đâu kia rồi mau mau…

Nhưng mà mặt trăng lên, mặt trăng rằm vành vành. Và ánh trăng chảy trên đường trắng tinh. Ồ, cái ǵ đây, đen và méo mó trên đường trăng nhễ nhại? Nó xệch xạc về bên trái, thu gọn vào rồi lại dài loang ra, xé rách vài chỗ. Nó cứ quần quật dưới chân Chí Phèo. Chí Phèo đứng lại và nh́n nó và hắn bỗng nghiêng ngả cười. Hắn cười ngặt nghẽo, cười rũ rượi. Giá hắn cứ chửi lại c̣n dễ nghe! Cái vật xệch xạc trên đường là bóng hắn. Thế là hắn cười, và hắn quên báo thù: hắn đi qua ngơ đầu tiên rồi. Bây giờ th́ đến ngơ nhà tự Lăng, một anh thầy cúng có một bộ râu lờ phờ. Chí phèo bỗng nảy ra một ư: tạt vào đây và đập cái bàn chầu của lăo tự nửa mùa này ra. Bởi v́ lăo tự này vừa làm thầy cúng lại vừa làm nghề hoạn lợn. Cái đàn của lăo lừng phừng, nghe c̣n chối tai hơn là lợn kêu. Nhưng lúc vào th́ lăo tự lại đang uống rượu; lăo uống rượu ngay ở sân, vừa uống vừa vuốt râu, vừa rung rung cái đầu. Chí Phèo đứng lại nh́n, thấy lăo cũng hay hay. Rồi đột nhiên hắn khát, trời ơi sao mà khát! Khát đến như cháy họng… Không do dự, hắn lại bên lăo tự, nhắc lấy chai rượu ngửa cổ dốc vào mồm tu. Lăo tự duỗi cái cổ gà vặt lông ra, trố mắt lên, nhưng không nói ǵ. Lưỡi lăo ríu lại rồi, c̣n nói làm sao được? Lăo đă uống hết hai phần chai. C̣n một phần th́ Chí Phèo tu nốt. Hắn tu có một hơi, rồi khà một cái, chép cái miệng như c̣n thèm. Rồi hắn nắm lấy mấy cái râu lờ phờ của lăo tự, nâng soi lên trăng mà cười. Lăo tự cũng cười. Hai thằng say rượu ngả vào nhau mà cười, như một đôi tri kỷ cuồng. Rồi tự Lăng vào nhà xách hai chai rượu nữa; lăo c̣n đúng hai chai nữa, lăo mời Chí Phèo uống nữa, uống thật say, không cần ǵ. Cứ việc uống, đừng có lo ngại ǵ đấy! Vợ lăo chết đến bảy tám năm nay rồi, con gái lăo chửa hoang bỏ lăo đi, lăo chỉ có một ḿnh, không c̣n vợ con nào mè nheo cả, lăo muốn uống đến bao giờ th́ uống. Cứ uống! Cứ uống, cứ uống đi ông bạn lạc đường ở cung trăng xuống ạ! Uống thật tợn, uống đến đái ra rượu th́ mới thích. Nhịn uống để làm ǵ? Có giàu có sang, có làm nên ông cả bà lớn nữa, chết cũng không ai gọi là “cụ lớn mả”! Lăo sống có đến hơn năm mươi rồi mà chưa thấy một cụ lớn mả nào sống sót! Chỉ có cái mả, cái mả đất. Ai chết cũng thành cái mả, say sưa chết cũng thành cái mả, lo ǵ? Cứ say

Chưa bao giờ Chí Phèo được thỏa thê đến thế! Hắn lấy làm lạ sao măi đến hôm nay mới ngồi uống rượu với thằng cha tự này. Chúng uống với nhau rất là nhiều. Và rất là nhiều. Người ta tưởng như cả làng Vũ Đại phải nhịn uống để đủ rượu cho chúng uống.

Đến lúc hết cả hai chai th́ tự Lăng đă ḅ ra sân. Lăo ḅ như cua và hỏi Chí Phèo rằng: người ta đứng lên bằng cái ǵ? Chí Phèo vần ngửa lăo ra, vuốt cái râu lờ phờ của lăo mấy cái, rồi để mặc lăo thế, hắn lảo đảo ra về. Hắn vừa đi vừa phanh ngực ra mà găi. Hắn găi ngực rồi găi cổ, găi mang tai và găi lên cả đầu. Có lúc hắn phải đứng lại giữa đường mà găi, ghệch chân lên mà găi, hắn bứt rứt quá, ngứa ngáy quá, và chợt nghĩ đến cái bờ sông gần nhà. Bởi v́ cái vườn của hắn ở gần một con sông con, nước lặng và trong, khắp băi trồng toàn dâu, gió đưa đẩy những thân mềm oặt ẹo, cuộn theo nhau thành làn. Duy có vườn nhà hắn trồng toàn chuối, ở một góc vườn có túp lều con. Những đêm trăng như đêm nay, cái vườn phẳng ngổn ngang những bóng chuối đen đen như những cái áo nhuộm vắt tung trên băi. Và những tàu chuối nằm ngửa, ưỡn cong cong lên hứng lấy trăng xanh rời rợi như là ướt nước, thỉnh thoảng bị gió lay lại giẫy lên đành đạch như là hứng t́nh.

Chí Phèo vừa ṭ ṃ nh́n những tàu chuối vừa đi xuống vườn. Nhưng hắn không vào cái túp lều úp xúp mà ra thẳng bờ sông. Hắn định sẽ nhảy xuống tắm cho khỏi ngứa rồi lăn ngay ra vườn mà ngủ. Tội ǵ chui vào lều, bức đến không c̣n mà thở được. Một thằng như hắn, đập đầu không chết, huống hồ là gió sương… Đến bờ sông hắn dừng lại, v́ h́nh như có người. Có người thật, và hắn ngây ra nh́n.

Hắn nh́n giữa hai lọ nước và tựa lưng vào gốc chuối, một người đàn bà ngồi tênh hênh. Chính là người đàn bà, hắn biết vậy là nhờ mái tóc dài buông xơa xuống vai trần và ngực… Hai tay trần của mụ buông xuôi, cái mồm mụ há hốc lên trăng mà ngủ hay là chết. đôi chân th́ duỗi thẳng ra trước mặt, cái váy đen xộc xệch… Bên kia, có lẽ v́ mụ giẫy cái yếm xẹo xọ để trật ra cái sườn nây nây. Tất cả những cái ấy phơi ra trăng, rười rượi những trăng làm trắng những cái đó có lẽ ban ngày không trắng; trăng làm đẹp lên. Chí Phèo tự nhiên thấy ứ đầy miệng bao nhiêu là nước dăi, mà cổ th́ lại khô, hắn nuốt ừng ực, hắn thấy cái ǵ rộn rạo ran khắp người. Bỗng nhiên hắn run run. Ồ tại sao lại như thế được? Đáng nhẽ chính người đàn bà khốn nạn kia phải run mới phải, cái người đàn bà dại dột đă nằm ềnh ệch mà ngủ ngay gần nhà hắn này.

Nhưng người đàn bà ấy là thị Nở, một người ngẩn ngơ như những người đần trong cổ tích và xấu ma chê quỷ hờn. Cái mặt của thị thực là một sự mỉa mai của hóa công: nó ngắn đến nỗi người ta có thể tưởng bề ngang lớn hơn bề dài, thế mà hai má nó lại hóp vào mới thật là tai hại, nếu má nó phinh phính th́ mặt thị lại c̣n được hao hao như mặt lợn, là thứ mặt vốn nhiều hơn người ta tưởng, trên cổ người. Cái mũi th́ vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi như vỏ cam sành, bành bạnh muốn chen lẫn nhau với những cái môi cũng cố to cho không thua cái mũi: có lẽ v́ cố quá cho nên chúng nứt nở như rạn ra. Đă thế thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dày được bồi cho dày thêm một lần, cũng may quết trầu sánh lại, che được cái màu thịt trâu xám ngoách. Đă thế những cái răng rất to lại ch́a ra: ư hẳn chúng nghĩ sự cân đối chữa được một vài phần cho sự xấu. Đă thế thị lại dở hơi, đó là một ân huệ đặc biệt của Thượng đế chí công: nếu sáng suốt th́ người đàn bà ấy sẽ khổ sở ngay từ khi mua cái gương thứ nhứt. Và thị lại nghèo nếu trái lại, ít nhất đă có một đàn ông khổ sở. Và thị lại là ḍng giống của một nhà có mả hủi: cái này khiến không một chàng trai nào phải phân vân. Người ta tránh thị như tránh con vật nào rất tởm. Ngoài ba mươi tuổi, thị vẫn chưa có chồng. Ở cái làng Vũ Đại này người ta kết bạn từ khi lên tám, và có khi có con từ lúc mười lăm; không ai đợi đến năm hai mươi đẻ đứa con thứ nhất. Cứ nh́n t́nh h́nh ấy th́ ta nói quách: thị Nở không có chồng. Mà thị cũng không c̣n ai thân thích, trừ một người cô đă có thể gọi được là già, và đă không chồng như thị. Số trời định thế, để không ai phải trơ trọi trên đời này. Người cô làm thuê cho người đàn bà buôn chuối và trầu không xếp tàu đi Hải Pḥng, có khi đi tận Ḥn Gai, Cẩm Phả. C̣n thị sống bằng những nghề lặt vặt ở làng. Hai cô cháu ở trong một cái nhà tre cách vườn của Chí Phèo bởi một con đê; hắn ở ngoài băi, hai người ở trong xóm. Có lẽ chính v́ thế mà thị Nở không sợ cái thằng mà cả làng sợ hắn. Gần gũi lâu cũng sinh quen, mà quen th́ ít khi c̣n sợ. Những người trông coi vườn bách thú thường bảo răng hổ báo hiền y như mèo. Vả lại có lư nào để thị sợ hắn đâu? Người ta không ai sợ kẻ khác phạm đến cái xấu, cái nghèo, cái ngẩn ngơ của ḿnh, mà thị lại chỉ có ba cái ấy… Một phần nữa cũng bởi Chí Phèo ít khi ở nhà, mà hắn ở nhà lại hiền lành, ai có thể ác trong khi ngủ? Hắn chỉ về nhà để ngủ.

Ngày nào thị Nở cũng phải qua vườn nhà hắn hai ba lần, là v́ qua vườn nhà hắn có một lối đi nhỏ ra sông; trước kia, cả xóm vẫn dùng cái ngơ ấy để ra sông tắm, giặt hay kín nước. Nhưng từ khi hắn đến người ta thôi dần, t́m một lối khác đi xa hơn. Trừ thị Nở, th́ đă bảo thị là người dở hơi, thị không thích làm như kẻ khác. Quá tin ở người, quá tin ở ḿnh liều lĩnh, bướng bỉnh hay có lẽ chỉ không chịu rời thói quen. Nhưng hăy biết thị cứ đi ngơ ấy và vẫn chẳng làm sao cả. Thế rồi quen đi. Có lần trong lúc Chí Phèo ngủ, thị lại vào cả nhà hắn để rọi nhờ lửa nữa, có lần thị xin của hắn một ít rượu về để bóp chân; hắn mải ngủ càu nhàu bảo thị rằng: ở xó nhà ấy, muốn rót bao nhiêu th́ rót, để yên cho hắn ngủ. Và lắm lúc thị ngạc nhiên: sao người ta ghê hắn thế?

Chiều hôm ấy thị Nở cũng ra sông kín nước như mọi chiều. Nhưng chiều hôm ấy, trăng lại sáng hơn mọi chiều, trăng tỏa trên sông và sông gợn biết bao nhiêu gợn vàng. Những vàng ấy rung rinh mới trông th́ đẹp, nhưng trông lâu mỏi mắt. Gió lại mát như quạt hầu, thị Nở thấy muốn ngáp mà mí mắt th́ nặng dần, toan díp lại. Thị vốn có một cái tật không sao chữa được, có lúc đột nhiên muốn ngủ, bất cứ đâu hay đang làm ǵ. Bà cô thị bảo thị là một người vô tâm. Ngáp một cái, thị nghĩ bụng: hăy khoan kín nước, hăy để lọ xuống ngồi nghỉ đây. Bởi v́ thị đă luật quật đập đất từ trưa tới giờ. Mà mấy khi được một nơi mát thế, mát rợn da rợn thịt, sung sướng quá! Mát y như quạt hầu. Thị cởi áo ra ngồi tựa vào gốc chuối, dáng ngồi không kín đáo, nhưng không bao giờ thị biết thế nào là lả lơi. Con người vô tâm, không hay nghĩ xa xôi mà. Vả lại ở đây chẳng có ai. Chí Phèo đă về đâu, mà hắn có về th́ cũng say khướt đă ngủ từ nửa đường và tới nhà tức khắc chúi đầu vào ngủ nốt. Hắn ra làm ǵ đây, cho có ra nữa th́ đă sao? Thị không thể sợ hắn có thể phạm đến thị bởi lẽ rất giản dị là thị chưa thấy ai phạm đến thị bao giờ. Thật ra th́ thị cũng chẳng nghĩ ngợi nhiều đến thế. Trong óc thị đă có một bóng đen lan rồi. Thị không ngồi th́ không chịu được.

Ngồi một lúc thị thấy rằng: nếu cứ ngồi măi th́ ngủ mất. Nhưng thị đă ngủ đến hai phần rồi. Và thị nghĩ: th́ ngủ, ngủ th́ đă làm sao! Về nhà th́ cũng chỉ ngủ, ngủ ngay đây cũng vậy. Bà cô đi theo hàng ít ra cũng dăm hôm mới về. Thị cứ ngồi đây cho mát. Và thị ngủ. Thị ngủ ngon lành và say sưa.

Chí Phèo vẫn say say nh́n và run run. Bỗng nhiên hắn rón rén lại gần thị Nở: lần đầu tiên hắn rón rén, từ khi về làng. Thoạt tiên, hắn hăy xách cái lọ để xa xa, rồi hắn lẳng lặng ngồi xuống bên sườn thị….

Và thị Nở giật ḿnh. Thị Nở mới kịp giật ḿnh th́ thằng đàn ông đă bám víu lấy thị…. Thị vùng vẫy đẩy ra, thị mở mắt, thị tỉnh hẳn, thị nhận ra Chí Phèo. Thị vừa thở, vừa vật nhau với hắn vừa hổn hển: “Ô hay… Buông ra… Tôi kêu… Tôi kêu làng… Buông ra. Tôi kêu làng lên bây giờ!” Thằng đàn ông lại ph́ cười. Sao thị lại kêu làng nhỉ? Hắn vẫn tưởng chỉ có hắn mới kêu làng thôi, người ta lại kêu tranh của hắn, bỗng nhiên hắn la lên, kêu làng. Hắn kêu như một kẻ bị đâm vừa kêu vừa dằn người đàn bà xuống. Thị Nở trố hai mắt ngây ra nh́n. Thị Nở kinh ngạc: sao hắn lại kêu làng nhỉ? Mà hắn vẫn chưa chịu thôi kêu làng. Cũng may người quanh đây không có ai lạ ǵ tiếng hắn, mà khi hắn kêu làng th́ không ai cần động dạng, họ lạu bạu chửi rồi lại ngủ, hắn kêu làng cũng như người khác buồn, hát ngao. Đáp lại hắn chỉ có lũ chó cắn xao lên trong xóm.

Thị Nở bỗng nhiên bật cười. Thị Nở vừa rủa vừa đập tay lên lưng hắn. Nhưng cái đó là cái đập yêu, bởi v́ đập xong, cái tay ấy lại giúi lưng hắn xuống…. Và chúng cười với nhau…

Bây giờ th́ chúng ngủ bên nhau… đứa bé bú no th́ ngủ. Người ta ngủ say sau khi làm việc yêu. Chúng ngủ như chưa bao giờ được ngủ… Trăng vẫn thức vẫn trong trẻo… Trăng rắc bụi trên sông, và sông gợi biết bao nhiêu vàng. Nhưng gần đến sáng, bỗng nhiên Chí Phèo chống một tay xuống đất, ngồi lên một nửa. Hắn thấy nôn nao, chân tay bủn rủn, như đến ba ngày nhịn đói. Thế mà bụng lại phinh phính đầy, h́nh như bụng hơi đau. C̣n h́nh như ǵ nữa, thôi đúng đau bụng rồi. đau thật, đau mỗi lúc một dữ! Nó cứ cuồn cuộn lên. À mà trời lành lạnh. Hễ có gió th́ kinh kinh. Mỗi lần gió, hắn rươn rướn người. Hắn muốn đứng lên. Sao đầu nặng quá mà chân th́ bẩy rẩy. Mắt hắn hoa lên. Bụng quặn lại, đau g̣ ngườI. Hắn oẹ. Hắn oẹ ba bốn cái. Oẹ măi. Giá mửa ra được th́ dễ chịu. Hắn cho một ngón tay vào móc họng. Hắn oẹ ra một cái to hơn, ruột h́nh như lộn lên. Nhưng cũng chỉ nhổ ra toàn nước dăi. Hắn nghỉ một tí rồi lại cho tay vào mồm. Lần này th́ mửa được. Trời ơi! Mửa thốc, mửa tháo, mửa ồng ộc, mửa đến cả ruột, đến nỗi người đàn bà phải dậy. Thị ngồi nhỏm dậy và ngơ ngác nh́n. Cái óc nặng nề ấy phải lâu mới nhớ ra và lâu mới hiểu.

Bây giờ th́ Chí Phèo đă mửa xong. Hắn mệt quá, lại vật người ra đất. Hắn đờ hai mắt ra khẽ rên; hắn chỉ c̣n đủ sức để rên khe khẽ. Từ đống mửa bay lại một mùi ǵ thoảng như mùi rượu, hắn bỗng nhiên rùng ḿnh.

Thị Nở lại đặt một tay lên ngực hắn (thị suy nghĩ đến bây giờ mới xong). Thị hỏi hắn:

– Vừa thổ hả?

Mắt hắn đảo lên nh́n thị, nh́n một loáng rồi lại đờ ra ngay.

Đi vào nhà nhé? Hắn làm như gật đầu. Nhưng cái đầu không động đậy, chỉ có cái mí mắt là nhích thôi.

Th́ đứng lên.

Nhưng hắn đứng lên sao được. Thị quàng tay vào nách hắn, đỡ cho hắn gượng ngồi. Rồi thị kéo hắn đứng lên. Hắn đu vào cổ thị, hai người lảo đảo rồi đi về lều.

Không có giường, chỉ có một cái chơng tre. Thị để hắn nằm lên và đi nhặt nhạnh tất cả những manh chiếu rách đắp lên cho hắn. Hắn hết rên. H́nh như hắn ngủ. Thị cũng lim dim chực ngủ. Nhưng trong nhà nhiều muỗi quá. Muỗi nhắc cho thị cái áo quên ngoài vườn. Thị ra vườn. đôi lọ nhắc cho thị việc đi kín nước, thị mải mốt mặc áo, kín nước, rồi xách đôi lọ nước đi về nhà.

Trăng chưa lặn, không chừng trời c̣n khuya. Thị lên giường định ngủ. Nhưng lại nhớ việc lạ lùng tối qua. Thị cười. Thị thấy không buồn ngủ, và thị cứ lăn ra lăn vào.

Khi Chí Phèo mở mắt th́ trời đă sáng lâu. Mặt trời đă cao, và nắng bên ngoài chắc là rực rỡ. Cứ nghe chim ríu rít bên ngoài đủ biết. Nhưng trong cái lều ẩm thấp vẫn chỉ hơi tờ mờ. Ở đây người ta thấy chiếu lúc xế trưa và gặp đêm th́ bên ngoài vẫn sáng. Chưa bao giờ Chí Phèo nhận thấy thế bởi chưa bao giờ hết say.

Nhưng bây giờ th́ hắn tỉnh. Hắn bâng khuâng như tỉnh dậy, hắn thấy miệng hắn đắng, ḷng mơ hồ buồn. Người th́ bủn rủn, chân tay không buồn nhấc, hay là đói rượu, hắn hơi rùng ḿnh. Ruột gan lại nôn nao lên một tư. Hắn sợ rượu cũng như người ốm thường sợ cơm. Tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá! Có tiếng nói của những người đi chợ. Anh thuyền chài gơ mái chèo đuổi cá. Những tiếng quen thuộc ấy hôm nào chả có. Nhưng hôm nay hắn mới nghe thấy… Chao ôi là buồn!

Vải hôm nay bán mấy?

Kém ba xu d́ ạ!

Thế th́ c̣n ăn thua ǵ!

Cố kéo co mới được một tấm năm xu

– Thật thế đấy. Nhưng chẳng lẽ rằng lại chơi.

Chí Phèo đoán chắc rằng một người đàn bà hỏi một người đàn bà khác đi bán vải ở Nam Định về. Hắn nao nao buồn, là v́ mẩu chuyện ấy nhắc cho hắn một cái ǵ rất xa xôi. H́nh như có một thời hắn đă ao ước có một gia đ́nh nho nhỏ. Chồng cuốc mướn cầy thuê, vợ dệt vải, chúng bỏ lại một con lợn nuôi để làm vốn liếng. Khá giả th́ mua dăm ba sào ruộng làm.

Tỉnh dậy hắn thấy già mà c̣n cô độc. Buồn thay cho đời! Có lư nào như thế được? Hắn đă già rồi hay sao? Ngoài bốn mươi tuổi đầu… Dẫu sao, đó không phải tuổi mà người ta mới bắt đầu sửa soạn. Hắn đă tới cái dốc bên kia của đời. Ở những người như hắn, chịu đựng biết bao nhiêu là chất độc, đầy đọa cực nhọc mà chưa bao giờ ốm, một trận ốm có thể gọi là dấu hiệu báo rằng cơ thể đă hư hỏng nhiều; nó là một cơn mưa gió cuối thu cho biết trời gió rét, nay mùa đông đă đến. Chí Phèo h́nh như đă trông trước thấy tuổi già của hắn, đói rét ốm đau, và cô độc, cái này c̣n đáng sợ hơn đói rét và ốm đau.

Cũng may thị Nở vào. Nếu thị không vào, cứ để hắn vẩn vơ suy nghĩ măi, th́ đến khóc được mất. Thị vào cắp một cái rổ, trong có một nồi ǵ đậy vung. đó là một nồi cháo hành c̣n nóng nguyên. Là v́ lúc c̣n đêm, thị trằn trọc một lát, thị bỗng nhiên nghĩ rằng: cái thằng liều lĩnh ấy kể ra th́ đáng thương, c̣n ǵ đáng thương bằng đau ốm mà năm c̣ng queo một ḿnh. Giá thử đêm qua không có thị th́ hắn chết. Thị kiêu ngạo v́ đă cứu sống một người. Thị thấy như yêu hắn: đó là một cái ḷng yêu của một người làm ơn. Nhưng cũng có cả ḷng yêu của một người chịu ơn. Một người như thị Nở càng không quên được. Cho nên thị nghĩ: ḿnh bỏ hắn lúc này th́ cũng bạc. Dẫu sao cũng đă ăn nằm với nhau! Ăn năm với nhau như “vợ chồng”. Tiếng “vợ chồng”, thấy ngường ngượng mà thinh thích. Đó vẫn là điều mong muốn âm thầm của con người khốn nạn ấy chăng! Hay sự khoái lạc của xác thịt đă làm nổi dậy những tính t́nh mà thị chưa bao giờ biết?
Chỉ biết rằng thị muốn gặp Chí Phèo, gặp hắn mà nhắc lại chuyện đêm qua th́ chắc buồn cười lắm. Gớm! Sao lại có thứ người đâu mà ĺ quá thế! Người ta ngồi đấy mà dám xán lăn ngay vào, nó chả ngang ngược mà người ta kêu bé, nó lại làm to hơn. Mà kể th́ cũng ngù ngờ. Cái thằng trời đánh không chết ấy, nó c̣n sợ ai mà ḥng kêu. Nhưng mà đáng kiếp. Thổ trận ấy thật là phải biết. Cứ gọi hôm nay nhọc đừ. Phải cho hắn ăn tí ǵ mới được. Đang ốm thế th́ chỉ ăn cháo hành. Ra được mồ hôi th́ là nhẹ nhơm người ngay đó mà… Thế là vừa sáng th́ đă chạy đi t́m gạo. Hành th́ nhà thị may lại c̣n. Thị nấu bỏ vào cái rổ, mang ra cho Chí Phèo.

Thằng này rất ngạc nhiên. Hết ngạc nhiên th́ hắn thấy mắt ḿnh ươn ướt. Bởi v́ lần này là lần thứ nhất hắn được một người đàn bà cho. Xưa nay, nào hắn có thấy ai tự nhiên cho cái ǵ. Hắn vẫn phải doạ nạt hay là giật cướp. Hắn phải làm ǵ cho người ta sợ. Hắn nh́n bát cháo bốc khói mà bâng khuâng. Thị Nở th́ chỉ nh́n trộm hắn, rồi lại toe toét cười. Trông thị thế mà có duyên. T́nh yêu làm cho có duyên. Hắn thấy vừa vui vừa buồn. Và một cái ǵ nữa, giống như ăn năn. Cũng có thể như thế lắm. Người ta hay hối hận về tội ác khi không đủ sức mà ác nữa. Thị Nở giục hắn ăn nóng. Hắn cầm lấy bát cháo đưa lên mồm. Trời ơi cháo mới thơm làm sao! Chỉ khói xông vào mũi cũng đủ làm người nhẹ nhơm. Hắn húp một húp và nhận ra rằng: những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo ăn rất ngon. Nhưng tại sao lại măi đến bây giờ hắn mới nếm vị mùi cháo.

Hắn tự hỏi rồi lại tự trả lời: v́ có ai nấu cháo cho ăn đâu? Mà c̣n ai nấu cho mà ăn nữa! Đời hắn chưa bao giờ được săn sóc bởi một tay “đàn bà”. Hắn nhớ đến “bà ta”, cái con quỷ cái hay bắt hắn bóp chân mà lại bóp lên trên, trên nữa, nó chỉ nghĩ đến sao cho thỏa nó chứ có yêu hắn đâu. Hồi ấy hắn hai mươi. Hai mươi tuổi, người ta không là đá, nhưng cũng không toàn là xác thịt. Người ta không thích cái ǵ người ta khinh. Vả lại bị một con đàn bà gọi đến nhà mà bóp chân! Hắn thấy nhục hơn là thích, huống hồi lại sợ. Quả thật, từ khi biết rằng con vợ chủ sai hắn làm một việc không chính đáng, hắn vừa làm vừa run. Không làm th́ không được: mọi việc trong nhà, quyền đàn bà. Chứ hắn, hắn có ḷng nào đâu. Đến nỗi người đàn bà phát cáu. Bà thấy xa xôi không được, phải làm đến nơi. Bà bảo hắn rằng: “Mày thực thà quá! Con trai ǵ hai mươi tuổi mà đă như ông già”. Hắn vẫn giả vờ không hiểu. Bà lẳng lơ bảo: “Chả nhẽ tao gọi mày vào chỉ để bóp chân thế này thôi ư?… ” và thấy hắn giùng giằng bà mắng xơi xơi vào mặt. Hắn chỉ thấy nhục, chứ yêu đương ǵ. Không, hắn chưa được một người đàn bà nào yêu cả. V́ thế mà bát cháo hành của thị Nở làm hắn suy nghĩ nhiều. Hắn có thể t́m bạn được, sao lại chỉ gây kẻ thù?

Bát cháo húp xong rồi, thị Nở đỡ lấy bát cháo và múc thêm bát nữa. Hắn thấy ḿnh đẫm bao nhiêu mồ hôi. Mồ hôi chảy ra trên đầu, trên mặt, những giọt to như giọt nước. Hắn đưa tay áo quệt ngang một cái, quệt mũi, cười rồi lại ăn. Hắn càng ăn, mồ hôi lại càng nhiều. Thị Nở nh́n hắn, lắc đầu thương hại. Hắn thấy ḷng thành trẻ con. Hắn muốn làm nũng với thị như với mẹ. Ôi sao mà hắn hiền, ai dám bảo đó là thằng Chí Phèo vẫn đập đầu, rạch mặt mà đâm chém người? Đó là cái bản tính của hắn, ngày thường bị lấp đi. Hay trận ốm thay đổi hẳn về sinh lư, cũng thay đổi cả tâm lư nữa. Những người yếu đuối vẫn hay hiền lành. Muốn ác, phải là kẻ mạnh. Hắn đâu c̣n mạnh nữa. Và có lúc hắn ngẫm ḿnh mà lo. Xưa nay hắn chỉ sống bằng giật cướp và dọa nạt. Nếu không c̣n sức mà giật cướp, dọa nạt nữa th́ sao? Đă đành, hắn chỉ mạnh v́ liều. Nhưng hắn mơ hồ thấy rằng sẽ có một lúc mà người ta không thể liều được nữa. Bấy giờ mới nguy! Trời ơi! Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm ḥa với mọi người biết bao! Thị Nở sẽ mở đường cho hắn. Thị có thể sống yên ổn với hắn th́ sao người khác lại không thể được. Họ sẽ lại nhận hắn vào cái xă hội bằng phẳng, thân thiện của những người lương thiện… Hắn băn khoăn nh́n thị Nở, như thăm ḍ. Thị vẫn im lặng, cười tin cẩn, hắn thấy tự nhiên nhẹ người. Hắn bảo thị:

– Giá cứ thế này măi th́ thích nhỉ?

Thị không đáp, nhưng cái mũi đỏ của thị như càng bạnh ra. Hắn thấy thế cũng không có ǵ là xấu. Bằng một cái giọng nói và một vẻ mặt rất phong t́nh theo ư hắn, hắn bảo thị:

– Hay là ḿnh sang đây ở với tớ một nhà cho vui.

Thị lườm hắn. Một người thật xấu khi yêu cũng lườm. Hắn thích chí khanh khách cười. Lúc tỉnh táo, hắn cười nghe thật hiền. Thị Nở lấy làm bằng ḷng lắm. Bấy giờ th́ mấy bát cháo ư chừng đă ngấm. Hắn thấy ḷng rất vui. Hắn bẹo thị Nở một cái làm thị giẫy nẩy người lên. Và hắn cười, hắn lại bảo:

– Đằng ấy c̣n nhớ ǵ hôm qua không?

Thị phát khẽ hắn một cái, làm cái vẻ không ưa đùa. Sao mà e lệ thế. Xấu mà e lệ th́ cũng đáng yêu. Hắn cười ngất, và muốn làm thị thẹn thùng hơn nữa, hắn véo thị một cái thật đau vào đùi. Lần này th́ không những thị nẩy người. Thị kêu lên choe choé. Thị nắm cổ hắn mà giúi xuống. Chúng tỏ t́nh với nhau, không cần đến những cái hôn. Ai lại hôn, khi có những cái môi nức nẻ như bờ ruộng vào kỳ đại hạn và cái mặt rạch ngang dọc như mặt thớt. Vả lại, có những cách âu yếm b́nh dân hơn, chúng cấu véo hoặc phát nhau… thiết thực biết mấy…

Chúng sẽ làm thành một cặp rất xứng đôi. Chúng cũng nhận thấy thế, và nhất định lấy nhau. Như thế năm ngày chẵn, thị ở nhà hắn cả ngày lẫn đêm, trừ những lúc đi kiếm tiền. Hắn không c̣n kinh rượu nhưng cố uống cho thật ít. Để cho khỏi tốn tiền, nhưng nhất là để tỉnh táo mà yêu nhau. Đàn bà không có men như rượu, nhưng cũng làm người say. Và hắn say thị lắm. Nhưng thị lại là người dở hơi. Đến hôm thứ sáu, th́ thị bỗng nhớ rằng thị có một người cô ở đời. Người cô ấy nội ngày nay sẽ về. Thị nghĩ bụng: hăy đừng yêu, để hỏi cô thị đă.

Thấy thị hỏi, bà già kia bật cười. Bà tưởng cháu bà nói đùa. Nhưng chợt nhớ ra rằng cháu bà vốn dở hơi. Bà bỗng trở nên hoảng hốt. Bà nhục cho ông cha nhà bà. Cũng có lẽ bà tủi thân bà. Bà nghĩ đến cái đời dài dằng dặc của bà, không có chồng. Bà thấy chua xót lắm. Bà uất ức, uất ức với ai không biết. Nhưng rồi đổ cái uất ức ngay lên cháu bà! Người đàn bà đức hạnh thấy cháu bà sao mà đĩ thế! Thật đốn mạt. Ngoài ba mươi tuổi mà chưa trót đời. Ngoài ba mươi tuổi… ai lại c̣n đi lấy chồng. Ai đời lại c̣n đi lấy chồng! Ừ! Mà có lấy th́ lấy ai chứ?… Đàn ông đă chết hết cả rồi hay sao, mà lại đâm đầu đi lấy một thằng không cha. Ai lại đi lấy thằng chỉ có một nghề là rạch mặt ra ăn vạ. Trời ơi! Nhục nhă ơi là nhục nhă! Hỡi ông cha nhà bà! Bà gào lên như con mẹ dại. Bà xỉa xói vào mặt cái con cháu gái ba mươi tuổi mà chưa trót đời. Bà bảo phắt nó:

– Đă nhịn được đến bằng này tuổi th́ nhịn hẳn, ai lại đi lấy thằng Chí Phèo!

Thị nghe thấy thế mà lộn ruột. Nhưng thị biết căi bà làm sao. Con người ấy có quyền nói thế, bởi con người ấy năm mươi tuổi rồi c̣n ai lấy chồng. Thị biết căi làm sao. Mà không căi được th́ giận dữ nổi lên đùng đùng. Thị tức lắm! Thị tức lắm! Thị cần đổ cái tức ấy lên một người. Thị lon ton chạy sang nhà nhân ngăi. Thị thấy hắn đương uống rượu, và vừa uống vừa lầm bầm chửi thị về nhà lâu. Hắn không quen đợi; bởi phải đợi, hắn lại lôi rượu và uống cho đỡ buồn. Uống vào th́ phải chửi, quen mồm rồi! Nhưng chửi thị? Ồ, thị điên lên mất! Thị giẫm chân xuống đất, rồi lại nhảy cẫng lên như thượng đồng. Hắn thú vị quá, lắc lư cái đầu cười. Lại c̣n cười! Nó nhạo thị, trời ơi! Thị điên lên mất. Trời ơi là trời! Thị chống hai tay vào háng, vênh vênh cái mặt, và đớn cái môi vĩ đại lên, trút vào mặt hắn tất cả lời bà cô. Hắn nghĩ ngợi một tí rồi h́nh như hiểu. Hắn bỗng nhiên ngẩn người. Thoáng một cái, hắn lại như hít hít thấy nồi cháo hành. Hắn cứ ngồi ngẩn mặt, không nói ǵ. Thị trút xong giận rồi. Cái mũi đỏ của thị dị xuống rồi lại bạnh ra. Thị hả hê lắm. Thị ngoay ngoáy cái mông đít ra về. Hắn sửng sốt, đứng lên gọi lại. Ai mà thèm lại! C̣n muốn lôi thôi ǵ? Hắn đuổi theo thị nắm lấy tay. Thị gạt ra, lại giúi thêm cho một cái. Hắn lăn khèo xuống sân. Đă lăn ra th́ hắn phải kêu: bao giờ chả thế. Hắn nhặt một ḥn gạch vỡ, toan đập đầu. Nhưng h́nh như hắn chưa thật say. V́ hắn nghĩ đập đầu ở đây chỉ thiệt: đập đầu ở đây để mà nằm ăn vạ ai? Hắn tự phải đến cái nhà con đĩ Nở kia. Đến để đâm chết cả nhà nó, đâm chết cái con khọm già nhà nó. Nếu không đâm được, lúc ấy hăy đập đầu kêu làng. Muốn đập đầu, phải uống thật say. Không có rượu, lấy ǵ làm cho máu nó chảy? Phải uống thêm chai nữa. Và hắn uống. Nhưng tức quá, càng uống càng tỉnh ra. Tỉnh ra, chao ơi buồn! Hơi rượu không sặc sụa. Hắn cứ thoang thoảng thấy hơi cháo hành. Hắn ôm mặt khóc rưng rức. Rồi lại uống. Hắn ra đi với một con dao ở thắt lưng. Hắn lảm nhảm: “Tao phải đâm chết nó!” Nhưng hắn lại cứ thẳng đường mà đi. Cái ǵ đă làm hắn quên rẽ vào nhà thị Nở? Những thằng điên và những thằng say rượu không bao giờ làm những cái mà lúc đi chúng định làm.

Trời nắng lắm, nên đường vắng. Hắn cứ đi, cứ chửi và dọa giết “nó”, và cứ đi. Bây giờ đến ngơ nhà cụ Bá. Hắn xông xông đi vào. Cả nhà đi làm đồng vắng, chỉ có ḿnh cụ Bá đang nằm nghỉ trưa? Nghe hắn, cụ thấy bực ḿnh quá! Chính thật th́ cụ đă đang bực ḿnh. Bởi cụ thấy đầu hơi nhức. Cụ đang muốn có một bàn tay man mát xoa cái đầu. Cũng có lẽ, cụ chỉ muốn bà Tư đừng đi lâu quá thế, không biết rằng đi đâu? Sao bà ấy c̣n trẻ quá! Gần bốn mươi rồi mà trông c̣n phây phây. C̣n phây phây quá đi nữa! Cụ năm nay đă ngoài sáu mươi. Già yếu quá, nghĩ mà chua xót. Già thế th́ bà ấy chỉ cũng già cho xong. Bà ấy lại cứ trẻ, cứ phây phây, cứ đẹp như mới ngoài hai mươi tuổi, mà sao đa t́nh. Nh́n th́ thích nhưng mà tưng tức lạ. Khác ǵ nhai miếng thịt ḅ lựt xựt khi rụng gần hết răng. Mắt bà, miệng bà có duyên, nhưng trông đĩ lắm. Hơi một tí là cười toe toét, tít cả mắt lại, cái má th́ hây hây. Mà thấy ghét những thằng trai trẻ, giá làm con bà không đáng, mà thấy đâu cũng đùa. Chúng đùa nhạt như nước ốc, chỉ được cái thô tục, mà gặp ai đâu cũng cười! Chẳng nghĩ đến địa vị cả, người đâu mà vô tâm! Tức lạ! Cụ chỉ muốn cho tất cả những thằng trai trẻ đi ở tù… Những lúc như thế, th́ một người dẫu khôn ngoan cũng không b́nh tĩnh được. Nhất là khi trông thấy một thằng chỉ đến ṿi tiền uống rượu như Chí Phèo. Tuy vậy, cụ cũng móc sẵn năm hào. Thà móc sẵn để tống nó đi cho chóng. Nhưng móc rồi, cụ cũng phải quát một câu cho nhẹ người:

– Chí Phèo đấy hở?

Lè bè vừa chứ tôi không phải là cái kho.

Rồi ném bẹt năm hào xuống đất, cụ bảo hắn:

Cầm lấy mà cút đi cho rảnh. Rồi làm mà ăn chứ cứ báo người ta măi à? Hắn trợn mắt chỉ tay vào mặt cụ:

Tao không đến đây xin năm hào! Thấy hắn toan làm dữ cụ đành dịu giọng:

Thôi cầm lấy vậy, tôi không c̣n hơn.

Hắn vênh cái mặt lên, rất kiêu ngạo:

Tao đă bảo không đ̣i tiền.

Giỏi! Hôm nay mới thấy anh không đ̣i tiền. Thế anh cần ǵ? Hắn dơng dạc:

Tao muốn làm người lương thiện!

Bá Kiến cười ha hả:

Ồ tưởng ǵ! Tôi chỉ cần anh lương thiện cho thiên hạ nhờ. Hắn lắc đầu:

Không được! Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt này? Tao không thể là người lương thiện nữa. Biết không! Chỉ có một cách… biết không! Chỉ có một cách là… cái này biết không!

Hắn rút dao ra, xông vào. Bá Kiến ngồi nhỏm dậy, Chí Phèo đă văng dao tới rồi. Bá Kiến chỉ kịp kêu một tiếng. Chí Phèo vừa chém túi bụi vừa kêu làng thật to. Hắn kêu làng, không bao giờ người ta vội đến. Bởi thế khi người ta đến th́ hắn cũng đang giẫy đành đạch ở giữa bao nhiêu là máu tươi. Mắt hắn trợn ngược. Mồm hắn ngáp ngáp, muốn nói nhưng không ra tiếng. Ở cổ hắn, thỉnh thoảng máu vẫn c̣n ứ ra.

Cả làng Vũ Đại nhao lên. Họ bàn tán rất nhiều về vụ án không ngờ ấy. Có nhiều kẻ mừng thầm, không thiếu kẻ mừng ra mặt! Có người nói xa xôi: “Trời có mắt đấy, anh em ạ!” Người khác th́ nói toạc: “Thằng nào chứ hai thằng ấy chết th́ không ai tiếc! Rơ thật bọn chúng nó giết nhau, nào có cần phải đến tay người khác đâu”. Mừng nhất là bọn kỳ hào ở trong làng. Họ tuôn đến để hỏi thăm, nhưng chính là để nh́n lư Cường bằng những con mắt thỏa măn và khiêu khích. Đội Tảo, không cần kín đáo, nói toang toang ngay ngoài chợ, trước mặt bao người: “Thằng bố chết, thằng con lớp này không khỏi người ta cho ăn bùn”. Ai chả hiểu “người ta” đó là chính ông. Bọn đàn em th́ bàn nhỏ: “Thằng mọt già ấy chết, anh ḿnh nên ăn mừng”. Những người biết điều th́ hay ngờ vực, họ chép miệng nói: “Tre già măng mọc, thằng ấy chết, c̣n thằng khác, chúng ḿnh cũng chẳng lợi tí ǵ đâu… ”

Bà cô thị Nở chỉ vào tận mặt cháu mà đay nghiến:

Phúc đời nhà mày, con nhé! Chả ôm lấy ông Chí Phèo. Thị cười và nói lăng:

Hôm qua làm biên bản, lư Cường nghe đâu đă tốn gần một trăm. Thiệt người lại thiệt của. Nhưng thị lại nghĩ thầm:

Sao có lúc nó hiền như đất.

Và nhớ lại những lúc ăn nằm với hắn, thị nh́n trộm bà cô rồi nh́n nhanh xuống bụng:

– Nói dại, nếu ḿnh chửa, bây giờ hắn chết rồi, th́ làm ăn thế nào?

Đột nhiên thị thấy thoáng hiện ra một cái ḷ gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người lại qua…

Tên cũ Đôi lứa xứng đôi