Quê Nhà, Quê Người! Trần Mộng Tú
Có phải nếu ḿnh ở một nơi nào trên dưới ba mươi năm th́ ḿnh là người thuộc địa phương đó, đúng không? Đă biết bao nhiêu lần tôi đặt ra câu hỏi đó sau một ngày nh́n vào lịch thấy con số ghi năm đă bước vào năm thứ ba mươi của một người tị nạn.
Bây giờ có ai mới quen gặp tôi, hỏi: Bà ở đâu đến vậy? Th́ chắc tôi sẽ trả lời rất tự nhiên, tôi ở Seattle, hay khi đang đi du lịch th́ sẽ trả lời, tôi ở Mỹ đến. Tôi sẽ không trả lời là tôi ở Việt Nam đến nữa, chỉ trừ người ta hỏi, bà là người nước nào? Th́ lúc đó tôi chắc chắn nói, tôi là người Việt Nam, để cho họ không nhầm với người Trung Hoa, Nhật, hay Phi.
Đúng, tôi ở Mỹ trên dưới ba mươi năm rồi, tôi là một người Mỹ. Bây giờ thử xem lại con người Mỹ của tôi.
Trước tiên mặt mũi, chân tay tôi chẳng có ǵ thay đổi cả. Vẫn khuôn mặt cấu trúc ít góc cạnh của người Á Đông và cái mũi tẹt khiêm tốn, tóc sợi to và đen, khi có tóc bạc th́ nh́n thấy ngay, muốn giấu th́ phải nhuộm.
Đối với người Á Đông th́ tôi được gọi là người có nước da trắng, nhưng mầu trắng này thực ra là mầu ngà, và đứng cạnh một ông Tây, bà Mỹ nào th́ nó vẫn cho cái căn cước da vàng rất rơ rệt. Khi tôi nói tiếng Anh th́ cách phát âm vẫn có vấn đề, đôi khi nói nhanh quá th́ sẽ vấp phải lỗi nói tiếng Anh theo cách dịch tiếng Việt trong đầu. Như thế bị chê là nói tiếng Anh bể (broken English).
Về cách phục sức, nhà ở, xe cộ bên ngoài, tôi có thể không kém một người Mỹ chính gốc. Nhưng khi bước vào nhà tôi, từ những bức tranh treo ở pḥng khách, bát đũa bầy ở bàn ăn, chai nước mắm, hũ dưa cải trong bếp và nhất là sách, báo tiếng Việt ở khắp nơi trong nhà, th́ chắc ai cũng sẽ nhận ra ngay đó là một gia đ́nh Việt Nam. Như thế th́ tôi là người San Jose hay người Hà Nội, người Mỹ hay người Việt? Tôi ở đất này đến ba mươi năm rồi cơ mà.
Người ở Lạng Sơn, Thanh Hóa ra Hà Nội ở trên dưới ba mươi năm th́ tự nhận ḿnh là người Hà Nội; người ở Hải Pḥng, Hải Dương vào Sài G̣n lập nghiệp từ năm 75, 76 tự nhận ḿnh là người trong Nam.
Tôi ở Mỹ t́m về Việt Nam không ai chịu nhận tôi là người Việt nữa, dù tôi có yêu quê hương đến quặn thắt cả ruột gan, có gặp lại họ hàng nước mắt khôn cầm th́ khi thăm viếng, hỏi han, họ vẫn thỉnh thoảng nói rất tự nhiên: chị đâu có phải là người Việt nữa, bây giờ chị là người Mỹ rồi, chắc cái này không hạp với chị, cái kia chị không ăn được, cái nọ chị không biết đâu.
Những lúc đó tôi chẳng biết ḿnh phải phản ứng thế nào cho đúng. Cứ căi tôi vẫn Việt, hay nhận đúng rồi tôi là Mỹ? Không, cả hai cùng sai cả. Những khi cần quyên tiền đóng góp vào việc công ích nào ở Việt Nam th́ ai ai cũng nhắc lại cho tôi đến ngàn lần tôi là một người Việt Nam chính gốc. Rằng tôi phải có bổn phận và t́nh thương với đất nước, đồng bào. T́nh thương th́ nhất định lúc nào tôi cũng đầy ắp trong ngực rồi, tôi chẳng cần ai nhắc nữa, nhưng bổn phận th́ cho tôi… nghĩ lại.
Tôi đă đóng góp bổn phận của tôi cho đất nước đó rồi. Một mối t́nh chết tức tưởi trong chiến tranh hơn ba mươi năm về trước, xương thịt của người tôi yêu nằm trong ḷng đất, rồi lại phải đào lên, đốt thành tro than, bị đuổi mộ như đuổi nhà, đă trả bổn phận đó thay tôi rồi. Không đủ hay sao?
Bây giờ tôi phải có bổn phận đóng thuế hàng năm ở đất nước tôi đang sống để phụ với chính phủ sửa đường, xây trường học và nuôi những người ở khắp nơi mới tới, như trước kia đất nước này đă nuôi người Việt, v́ giấy tờ cá nhân hiện tại xác định tôi là người Mỹ. Tôi phải làm bổn phận công dân.
Có những ngày tôi lái xe bị kẹt ở xa lộ vào một buổi chiều mưa mùa thu; hay một buổi sáng mùa xuân vắng lặng, êm ả, đứng trong nhà nh́n ra mặt hồ, tôi cảm nhận được nơi ḿnh đang hiện diện không phải là quê ḿnh, không phải nước ḿnh.
Chẳng có một lư do ǵ cụ thể, chỉ là những giọt mưa đập vào kính xe, chỉ là mặt nước hồ gờn gợn sóng. Mưa trên xa lộ Mỹ nhắc nhớ đến những cơn mưa tháng Năm ở Thị Nghè, nhà ḿnh ở Trần Quư Cáp, nhà anh ở trước rạp ciné Eden đứng trú mưa với nhau.
Nước ở hồ Sammamish trước nhà nhắc đến nước sông ở bến Bạch Đằng mỗi lần qua phà sang bên kia Thủ Thiêm chơi với bạn, hay sóng nước ở bắc Mỹ Thuận những lần qua phà đi thăm họ hàng ở tận Bạc Liêu. Những lúc đó tôi bất chợt bắt gặp ḿnh Việt Nam quá, v́ những cái bóng Việt Nam thật mờ, thật xa lại chồng lên h́nh ảnh rơ rệt ngay trước mặt ḿnh. Và kỳ diệu làm sao, những cái bóng đó nó mạnh đến nỗi ḿnh quên mất là ḿnh đang ở Mỹ. Chắc tại tôi là người Việt Nam.
Lại có những lần ở Việt Nam, tôi bị muỗi đốt kín cả hai ống chân, bị đau bụng liên miên cả tuần lễ. Đi đâu cũng phải hỏi đường, ai nh́n ḿnh cũng biết ḿnh từ đâu đến và đang đi lạc. Tiền bạc tính hoài vẫn sai. Nhiều khi đứng chênh vênh trên đường phố Sài G̣n, biết đất nước này vẫn là quê hương ḿnh, những người đi lại chung quanh là đồng bào ḿnh, nhưng sao không giống Việt Nam của ḿnh, h́nh như đă có điều ǵ rất lạ.
Ngôn ngữ Việt th́ thay đổi quá nhiều, pha trộn nửa Hán nửa Ta, chắp đầu của chữ này với cuối chữ của chữ kia, làm nên một chữ mới thật là “ấn tượng”. Cách phát âm của người Hà Nội bây giờ không giống cách phát âm cũ của ông bà, cha mẹ tôi ngày trước, và họ nói nhanh quá, tôi nghe không kịp. Cái tiếng nói trầm bổng, thanh lịch, chậm răi, rơ ràng từng chữ của thời xa xưa bây giờ chỉ c̣n là cổ tích.
Ngửng mặt lên nh́n bầu trời, vẫn bầu trời xanh biếc của thời tuổi trẻ, cúi xuống nh́n mặt đất, vẫn mặt đất thân quen, nhưng sao ḷng hoang mang quá đỗi, và thấy đă có một khoảng cách ngh́n trùng vô h́nh giữa ḿnh và quê hương đất Việt. Chắc tôi là người Mỹ!
So sánh thời gian tôi sinh ra, sống ở Việt Nam và thời gian tôi bỏ Việt Nam ra đi, sống ở Mỹ, hai con số đó đă gần ngang nhau. Tôi được học từ nhỏ quê hương là nơi tổ tiên lập nghiệp, là nơi chôn nhau cắt rốn. Ở trong nước có bài hát nổi tiếng “Quê hương mỗi người có một”, như là chỉ một mẹ thôi. Nhưng có người lại nói: Nơi nào ḿnh sống ở đó suốt một quăng đời dài, có những người thân chung quanh ḿnh, hưởng những ân huệ của phần đất cưu mang ḿnh, th́ nơi đó cũng được gọi là quê hương ḿnh. Như vậy th́ tôi có một hay hai quê?
Tôi sống ở Mỹ th́ bạn bè gặp nhau thường nói: Cái này người Việt ḿnh không hạp, hoặc người Mỹ họ mới thích nghi được việc này, người Việt ḿnh không quen.
Khi đi dự buổi tiệc cuối năm của một công ty lớn ở Mỹ, toàn là những người Mỹ sang trọng th́ thấy rơ ngay ḿnh là người Việt đi lạc, dù ḿnh có sang trọng, lịch sự như họ. Hóa ra ở Mỹ hay về Việt Nam ḿnh đều lạc chỗ cả.
Tôi nhớ mấy năm trước có lần tṛ chuyện với mẹ của một người bạn, lúc đó cụ ngoài 80 hăy c̣n minh mẫn, cụ theo đạo Phật. Trưởng nam của cụ và con dâu cụ tự nhiên rủ nhau theo đạo Công giáo. Găp tôi, cụ hỏi: Không biết anh B́nh nhà tôi khi chết th́ đi đâu? Phật giận anh ấy, v́ anh ấy bỏ đi, Chúa chắc ǵ cho anh ấy vào, v́ anh ấy mới quá! Năm nay cụ ngoài 90 tuổi rồi và không may, cụ bị Alzheimer. Vậy là cụ không c̣n minh mẫn để lo con ḿnh không có chỗ dung thân cho phần hồn. Bây giờ thỉnh thoảng nghĩ lại những lời cụ nói, thấy ḿnh ngay ở đời sống này cũng đă là một vạt nắng phất phơ bay. Quê nhà, quê người, quê Mỹ, quê Việt. Chao ôi! Cái thân cỏ bồng.
Nhưng lạ lắm, tôi biết chắc ḿnh là người Việt, nhất là khi tôi nằm mơ. Trong giấc ngủ tôi thường gặp cha mẹ, gặp ngay trong những ngôi nhà cũ ở Việt Nam, gặp bạn bè cũng gặp trên đường phố Việt Nam từ ngày rất xa xưa, và bao giờ trong mơ cũng đối thoại bằng tiếng Việt. Tỉnh dậy đôi khi vẫn ứa nước mắt, dù là một giấc mơ vui. Thấy nhớ quê nhà quá đỗi!
Tôi nhớ lại trong những truyện ngắn, những bài thơ Đường tôi đọc thời rất xa xưa về người bỏ làng đi xa lâu năm trở về không ai nhận ra nữa. Hồi đó sao mà ḿnh thương những ông già trong thơ đó thế! Bây giờ nghĩ lại th́ người trong sách đó c̣n may mắn hơn ḿnh, họ đâu có đi đến tận một nước khác như ḿnh. Họ chỉ bỏ làng, chứ không bỏ nước. Thế mà khi về c̣n ngơ ngác, bùi ngùi, tủi thân v́ lạc chỗ ngay trong làng ḿnh.
So sánh tôi với người bỏ làng ra đi trong những trang sách đó th́ hoàn cảnh của tôi đáng buồn hơn nhiều. Không những đă bỏ làng, bỏ nước đi, c̣n nhận Quốc tịch của một nước khác.
"Khi về đổi họ thay tên.
"Núi chùng bóng tủi, sông ghen cạn ḍng".
