Đạo đức và sự phá sản đạo đức
Thái Hạo
16-4-2024
Bên dưới bài viết thể hiện ḷng tôn trọng của tôi đối với một vị tu sĩ, có một số b́nh luận nhận định về người tu hành như, “Không lao động đóng góp cho xă hội, cả đời cũng chưa từng làm việc ǵ tốt… Đạo đức xă hội bị lệch lạc cũng từ đây mà ra”, hay “Lao động tạo ra của cải để giúp người khác th́ tốt hơn là lối khổ hạnh vô ích”, v.v… Vậy rốt cuộc tu hành có ích ǵ cho xă hội?
Câu trả lời có lẽ không khó nếu xem xét những khía cạnh lớn nhỏ khác nhau, nhưng để nói một cách căn bản th́ lại không dễ. Trong bộ phim Ấn Độ “Cuộc đời Đức Phật”, Phật nói với các học tṛ của ḿnh rằng: “Con đường của ta không phải đưa các ông trốn tránh cuộc đời này. [Mà bởi v́] Ta tin rằng con người có thể thay đổi khi tiếp xúc với việc thiện hoặc việc ác của người khác. Niềm hy vọng [về việc đưa đến sự thay đổi] này dành cho những tâm hồn cao thượng”.
Nghĩa là ǵ? Bởi tin rằng rằng đức hạnh của một cá nhân sẽ ảnh hưởng một cách to lớn tới người khác, cho nên thay đổi xă hội hay cải hóa đạo đức của dân chúng có một cách rất căn bản: Là xă hội ấy cần phải có những bậc mô phạm làm mẫu mực cho mọi người khởi ḷng hướng thiện, hướng thượng và tự tu sửa bản thân họ. Đó là con đường của giáo hóa.
Và v́ thế, những người đi tu phải là những “tâm hồn cao thượng”, mang lư tưởng lớn lao, không những tự ḿnh mang đến hạnh phúc cho bản thân mà c̣n phải gánh vác trách nhiệm “chấn hưng văn hóa” bằng chính cái đời sống đầy phẩm hạnh của ḿnh. Đó cũng chính là lư do tại sao khi gặp h́nh ảnh một bậc tu hành chân chính th́ rất nhiều người lập tức bị cảm hóa, không ai xui khiến nhưng họ luôn muốn quỳ xuống đảnh lễ.
Con người vốn có sẵn tính thiện trong ḿnh, nhưng v́ những lư do nào đó, nó bị ô nhiễm và che mờ, và một trong những cách mau chóng nhất, hiệu quả nhất để thắp sáng trở lại thiện căn ấy chính là những tấm gương đức hạnh chói sáng của một con người.
Người ta sẽ bảo, nhưng đó là “niềm tin lạc hậu” ở 2.600 năm trước. Không, rất gần chúng ta thôi, nhà bác học “vĩ đại nhất thế kỷ XX” A. Einstein đă viết trong tác phẩm “Thế giới như tôi thấy”: “Tôi nghiệm thấy chắc chắn rằng, không của cải nào trên đời này có thể đưa nhân loại tiến lên được, ngay cả khi nó được trao vào tay những người tận tâm nhất. Chỉ có tấm gương của những nhân cách lớn và trong sạch mới dẫn đến những tư tưởng và hành động cao quư. Đồng tiền chỉ kích thích tư lợi và luôn mê hoặc sự lạm dụng. Ai có thể tưởng tượng ra Moses, Jesus hay Gandhi được trang bị bằng tải tiền của Carnegie hay không?”. Phát biểu này đồng với những lời Đức Phật đă nói ở trên.
Tôi không phủ nhận ư nghĩa của tiền bạc, khoa học, công nghệ…, nhưng tôi cũng cho rằng không ǵ có thể thay thế được sức mạnh của phẩm hạnh cá nhân. Khốn nỗi là ở chỗ, “Mọi phẩm chất của đức hạnh là ở trong hành động”. Nó không nằm ở chỗ nói suông, càng không nằm ở những nơi ba hoa khoác lác. Đức hạnh chỉ được định nghĩa trên “hành” chứ không phải “ngôn”, mà ngôn th́ dễ, chứ hành th́ khó lắm, trong muôn vàn, chưa hẳn đă có một.
Sống như nói, đó mới là đạo đức chân thật. Và chỉ khi đó nó mới có sức mạnh. Miệng hô “buông bỏ” nhưng tay vơ vét, sống xa hoa, tham lam tiền bạc, quyền lực, th́ đó chỉ là đạo đức giả.
Tôi không phải là một người theo “chủ nghĩa đạo đức” – hiểu như là một lối cai trị xă hội bằng thuyết giáo đạo đức để mị dân, nhưng tôi tin rằng phẩm hạnh viên măn của một con người sẽ luôn là nguồn ánh sáng dữ dội rọi vào tâm hồn một cộng động, khiến họ xúc động, bừng tỉnh. Tiếc thay, kẻ nói đạo lư th́ nhiều vô kể, nhưng người sống đức hạnh th́ ngày càng vắng bóng, trong một xứ sở trăm triệu dân.
Một xă hội phá sản về đạo đức, đó mới là bi kịch.