Chuyện về tương ớt ‘Con Gà’ của thuyền nhân David Trần
https://eadn-wc04-9642573.nxedge.io/...-1-696x450.jpg
Ông David Trần, tổng giám đốc Huy Fong Foods
Sau khi Sài G̣n thất thủ năm 1975, ông David, từng phục vụ trong QLVNCH, về quê trồng ớt để sinh sống. Dưới sự kiểm soát “chuyên chế” của chính quyền CSVN trong thời gian đó, ông bắt đầu làm tương ớt rồi “lén lút” đến gơ cửa từng nhà để bán.
Chai tương ớt “Con Gà,” theo cách nói b́nh dân của người Việt, là một sản phẩm thành công vượt bậc của một người tị nạn Việt Nam sống tại khu vực Los Angeles.
Cứ một trong 10 nhà bếp ở Mỹ là có một chai tương ớt có nắp màu xanh hiệu “Sriracha HOT Chili Sauce,” và nếu nói sản phẩm của hăng Huy Fong này thành công “vượt không gian” th́ cũng không ngoa v́ có phi hành gia từng đem theo sốt gia vị này lên trạm Vũ Trụ Quốc Tế.
Khoảng Tháng Sáu, 2023, “fan” của tương ớt “Con Gà” nhốn nháo v́ giá một chai tương đang từ dưới $10 bất th́nh ĺnh leo lên tới $80 trên các trang thương mại online với tin đồn “thất mùa ớt.”
Theo tạp chí Fortune, câu chuyện không chỉ là “thất mùa ớt” v́ tác động của thiên nhiên trong năm 2023, mà bắt nguồn sâu xa hơn, từ năm 2016, liên quan đến câu chuyện về hai người bạn hàng thân thiết gần 30 năm, cùng đưa nhau lên đỉnh cao trên thương trường, sau cùng trở thành đối nghịch.
T́nh bạn mất, cơ nghiệp bị đe dọa, thậm chí “đế chế” tương ớt “Con Gà” đang bị lấn mất “thị phần” trước các “quái thú” khổng lồ khác trong kỹ nghệ thực phẩm.
Khi biết thêm về nguồn gốc, hoàn cảnh tạo dựng nên một thương hiệu thực phẩm được ưa chuộng tầm cỡ thế giới, sự nể phục tăng nhưng càng thấm thía trước bài học cay đắng của những người trong cuộc.
Ông David Trần, 78 tuổi, chủ nhân công ty Huy Fong, đă xây dựng một “đế chế” với món tương ớt “Con Gà” Sriracha nổi tiếng, được xếp hạng trong số ba thương hiệu tương ớt hàng đầu ở Mỹ.
Sau khi Sài G̣n thất thủ năm 1975, ông David, từng phục vụ trong QLVNCH, về quê trồng ớt để sinh sống. Dưới sự kiểm soát “chuyên chế” của chính quyền CSVN trong thời gian đó, ông bắt đầu làm tương ớt rồi “lén lút” đến gơ cửa từng nhà để bán, theo lời kể của ông trong chương tŕnh Chuyện Kể Lịch Sử Người Mỹ Gốc Việt của trường đại học UC Irvine.
Ông David và gia đ́nh mang theo 100 cây vàng đựng trong các lon sữa đặc rời khỏi Việt Nam cùng làn sóng Hoa Kiều vượt biển theo diện đi “bán chính thức.” Năm 1979, gia đ́nh ông David đến Los Angeles.
Vào những năm 1980, ông David thuê một địa điểm đóng chai công nghiệp gần Chinatown ở Los Angeles, thành lập công ty Huy Fong Foods.
Huy Fong là tên chiếc tàu hàng Đài Loan vớt gia đ́nh ông trên đường vượt biển.
Ban đầu ông David chỉ nhắm đến việc phục vụ người tiêu dùng gốc Việt và gốc Hoa, tuy nhiên, theo thời gian món tương ớt “Con Gà” vượt qua mọi kỳ vọng, trở thành món ăn nổi tiếng toàn nước Mỹ dù ông không tốn một xu để tiếp thị.
Phải nói rằng sự thăng tiến của một di dân, từng phải bán tương ớt “lậu” ở Việt Nam, để rồi sau này trở thành ông “hoàng tương ớt,” nhà triệu phú, là minh chứng cho sự kiên cường, tinh thần kinh doanh của ông David và hiện thực của “Giấc Mơ Mỹ.”
Câu nói dân gian “Giàu v́ bạn…,” luôn có ư nghĩa nhất định. Sự vững chăi của thương hiệu “Sriracha HOT Chili Sauce” trong 30 năm qua nhờ có một yếu tố không thể thiếu đó là sự ổn định nguồn vật liệu chính: Ớt.
Người cung cấp ớt cho công ty Huy Fong Foods là ông Craig Underwood, một nông gia thế hệ thứ tư ở California. Sự hợp tác giữa hai bên được khởi xướng từ năm 1988 khi ông Underwood trở thành người trồng và cung cấp ớt đỏ độc quyền cho ông David.
Đến lúc khẩu vị người Mỹ phát triển sở thích về ẩm thực cay và mang tính quốc tế, mối quan hệ giữa “ông hoàng” và “nông dân trồng ớt California” càng phát triển mạnh mẽ, dẫn đến vụ thu hoạch cao điểm là 100 triệu pound ớt vào năm 2015.
Ở Ventura County, gần Los Angeles, ông Craig Underwood, một nhà nông, đang phải đối mặt với những cơn gió ngược để duy tŕ trang trại của gia đ́nh. Trong lúc phải tính toán thay đổi loại nông sản nào để phù hợp với thị trường đang thay đổi hồi năm 1988, ông Underwood nghe một nhà cung cấp hạt giống kể về một anh chàng người Châu Á ở Los Angeles muốn “đập vỉa hè” lấy đất trồng ớt làm tương.
Nông gia Underwood nhớ lại: “Tôi đă viết một lá thư cho David hỏi ‘Ông có muốn tôi trồng một ít ớt không?’”
Thế là ông David chớp ngay “lời giải,” kư hợp đồng để ông Underwood trồng 50 mẫu ớt, và bắt đầu một quan hệ làm ăn tốt đẹp song phương kéo dài ba thập niên.
Theo thời gian tính bằng hàng chục năm, họ đă trở thành, nếu không muốn nói là bạn thân, th́ ít nhất là cộng sự gần gũi, đôi bên trong mối quan hệ lâu dài này đều cùng nhau chứng kiến các thời điểm đáng ghi nhớ khi con cháu họ trưởng thành.
Vào năm 2013, thành phố Irwindale nỗ lực (nhưng không thành công) đóng cửa ḷ làm tương ớt Huy Fong Foods, với lư do hơi ớt bốc ra làm cay mắt mũi cư dân, th́ con nhà nông bốn đời Underwood đến điều trần bênh vực ông David tại cuộc họp hội đồng thành phố.
Mối quan hệ kinh doanh kéo dài hàng thập niên giữa Huy Fong Foods và Underwood Ranches của hai ông David và Underwood đột ngột kết thúc đầy cay đắng vào Tháng Mười Một, 2016, khiến cả hai bên đều choáng váng và dẫn đến một cuộc chiến pháp lư ngày càng dữ dội làm chấm dứt sự hợp tác.
Mối quan hệ mua bán với Huy Fong đưa Underwood Ranches phát triển từ một trang trại gia đ́nh rộng 400 mẫu vào những năm 1980 thành một trang trại rộng 3,000 mẫu trên khắp hai quận hạt bên ngoài Los Angeles, bây giờ sụp đổ qua một cuộc tranh căi nảy lửa về việc chi trả cho vụ mùa sắp tới.
Sau khi hoàn thành vụ mùa thu hoạch ớt thành công vào năm 2016, hai ông thảo luận kế hoạch cho năm tiếp theo, Huy Fong thỏa thuận số tiền trả cho nhà nông để có được hàng chục triệu pound ớt cho vụ mùa kế.
Cũng như mọi khi, hợp đồng bạc triệu giữa hai bạn hàng 30 năm chỉ là cái gật đầu, bắt tay nhau không cần một bản hợp đồng với chữ kư đôi bên hoặc sự hiện diện của luật sư.
Những làn sóng xung đột của sự chia rẽ này được cảm nhận từ cả hai phía.
Phía Underwood dễ bị tổn thương hơn do phần lớn công việc kinh doanh tùy thuộc phía Huy Fong đặt hàng, ban đầu gặp khó khăn trong việc cố gắng hiểu được v́ sao mối quan hệ tốt đẹp lại kết thúc một cách đột ngột: “Cơ bản là David muốn tiêu diệt tôi, ông ấy không cần biết tôi và gia đ́nh tôi sẽ khốn khó ra sao hay cũng không đếm xỉa ǵ đến mối quan hệ bấy lâu nay.”
Phía bên kia, ông David cảm thấy bị phản bội, bị che mắt trước những cáo buộc rằng ḿnh đă có hành vi gian dối.
Trong gần ba thập niên, ông David nói rằng ḿnh luôn trung thành và giữ Underwood là nhà cung cấp ớt duy nhất và mỗi năm đều trả trước hàng triệu đô la theo lời hứa thu hoạch, một cử chỉ mà ông David coi là một hành động dựa trên niềm tin. Giờ đây tất cả niềm tin đó đă sụp đổ trong một cuộc tranh căi nhỏ nhặt về tiền bạc.
“Ông hoàng tương ớt” tin rằng ông Underwood đang cố đẩy ḿnh đến bờ vực phá sản, sau đó cướp công việc kinh doanh làm tương.
“Tôi đă giúp ông ấy v́ trồng ớt cho tôi,” ông David nói. “Ông ấy kiếm được tiền, sở hữu đất đai. Nhưng không phải là đủ cho ông ấy. Ông muốn chiếm luôn công việc kinh doanh của tôi.”
C̣n bà Donna Lâm, em dâu ông David và là giám đốc điều hành của Huy Fong, mô tả t́nh huống này giống như bị “đâm sau lưng.”
Các nỗ lực thương lượng giữa hai bên không thành công, dẫn đến các vụ kiện vào năm 2017. Huy Fong Foods khởi kiện để đ̣i lại khoản chi vượt mức cho vụ thu hoạch năm 2016, c̣n Underwood Ranches kiện ngược lại, cáo buộc gian lận và vi phạm hợp đồng.
Cuộc chiến pháp lư dẫn đến việc bồi thẩm đoàn ủng hộ ông Underwood, trao cho ông $13.3 triệu tiền bồi thường thiệt hại và $10 triệu tiền phạt.
Ngoài ra, Underwood Ranches được lệnh hoàn trả $1.4 triệu số tiền mà Huy Fong trả quá cao cho mùa trồng ớt năm 2016.
Khi công việc kinh doanh của Huy Fong phát triển, nhu cầu về số lượng lớn ớt của công ty tăng lên và Underwood đă mở rộng các cánh đồng tiêu của trang trại.
Cũng trong năm 2015, ông David thành lập một công ty con, ChiliCo, để mua bán ớt.
Phía ông Underwood không muốn làm việc với ChiliCo v́ sợ công ty này không có đủ tài sản để bảo đảm các thanh toán. Tệ hơn nữa, ông Underwood nói, ông David và bà Donna nhiều lần thất bại trong việc t́m cách thuê ông Jim Roberts, giám đốc điều hành Underwood Ranches, về làm việc cho ChiliCo. (Bà Donna Lâm nói rằng những lời đề nghị thuê dành cho ông Roberts để giúp tăng thu nhập cho người này chứ không phải để “giật người” của Underwood).
Mọi chuyện trở nên căng thẳng vào một buổi chiều của Tháng Mười Một, 2016. Những hồi ức khác nhau nhưng điều được thống nhất là thế này: Vào ngày 9 Tháng Mười Một, ông Roberts lái xe đến nhà máy của Huy Fong theo yêu cầu của ông David để xem một số máy móc. Ông David và bà Donna gọi ông Roberts vào văn pḥng để nói chuyện, để rồi sau đó mọi việc trở thành tệ hại.
Những câu chuyện nhức đầu là: Hai anh em ông David tỏ ư bất đồng về mức giá mà Huy Fong phải trả trước cho số lượng ớt mùa tới, việc có thể mua những quả ớt jalapeno đó từ nước ngoài rẻ hơn hay không, liệu ông Roberts có nên chấp nhận lời đề nghị làm việc cho ChiliCo hay không, và liệu Huy Fong có trả quá cao cho mùa ớt năm 2016 hay không.
Cuộc căi vă cứ tiếp diễn. Nhiều điều đă nói ra không thể rút lại được.
Để rồi vào thời điểm ông Roberts bước ra văn pḥng của Huy Fong vài giờ sau đó, mối quan hệ kinh doanh kéo dài 28 năm kết thúc.
